Son illər dünyada yaşanan qlobal durğunluq istər inkişaf etmiş, istərsə də inkişaf etməkdə olan ölkələrdə iqtisadi inkişafa ciddi təsir göstərir.
Ölkələrin iqtisadi inkişafının əsas göstəriciləri qismində Ümumi Daxili Məhsul (ÜDM), Ümumi Milli Məhsul (ÜMM) və Milli Gəlir (MG), ÜDM-in adambaşına düşən miqdarı, əhalinin həyat səviyyəsinin keyfiyyəti və səviyyəsi, iqtisadiyyatın rəqabətqabiliyyətliliyi, insan kapitalı və iqtisadi azadlıq indeksləri çıxış edirlər. Bu göstəricilər sırasında ÜDM, ÜMM və MG ön mövqedə dayanaraq mütləq göstəricilər hesab olunur. Milli iqtisadiyyatların əsas hədəflərindən biri olan iqtisadi inkişafa nail olmaq və inkişafı davamlı etmək vacib olduğu qədər eyni zamanda da, çox çətin bir prosesdir. İqtisadi inkişafa təsir edən əsas amillər – İnsan kapitalı və Fiziki kapital (neft, qaz , investisiyalar, kredit resursları və s)
İqtisadi inkişafda kreditin rolu onun iqtisadiyyat üçün tətbiqinin nəticələri ilə xarakterizə olunur. Dövlət və əhali, habelə bu nəticələrin əldə edilməsi üsullarının xüsusiyyətləri. Metodlara gəlincə, onlar əsasən kreditin qaytarılması və bir qayda olaraq, ödənişli vəsaitin verilməsi ilə müəyyən edilir. Bu, iştirakçıların kredit əməliyyatlarında məsuliyyətini artırır və marağını mənimsəyir, onları borc vəsaitlərini məqsədyönlü şəkildə təmin etməyə və istifadə etməyə həvəsləndirir.
İqtisadi inkişaf anlayışı geniş bir məfhum kimi istehsal amillərində mütərəqqi keyfiyyət dəyişikliklərini nəzərdə tutur. İstehsal amillərinin keyfiyyət dəyişikliyi də öz növbəsində texnoloji tərəqqi, insan kapitalının inkişafı və məhsuldarlıq artımı ilə bağlıdır. Dünya ölkələrinin iqtisadi inkişaf təcrübəsi davamlı və stabil iqtisadi inkişafın əsasən qeyd edilən keyfiyyət amilləri ilə əlaqədar olduğunu göstərmişdir. Bu baxımdan, son illərdə insan kapitalının davamlı inkişafı, məhsuldarlıq səviyyəsinin yüksəldilməsi, yüksək əlavə dəyərli məhsul istehsalı, ixtisaslaşma, yeni texnologiyalardan yararlanma, iqtisadiyyatın innovasiya qabiliyyətinin inkişafı kimi faktorlar ön plana çıxmışdır.
Həm daxili həm də xarici investorlar baxımından bir ölkənin yüksək insan kapitalı ehtiyatı həmin ölkəni cazibə mərkəzi halına çevirir və eyni zamanda da məhsuldarlığı artıraraq, mal və xidmətlərin keyfiyyətini yüksəldərək ölkələrin qlobal arenada rəqabətə davamlılıq baxımından mövqeylərini gücləndirir.
Kredit lаtın mənşəli « creditum » sözündəndir, mənası “inanıram, etibar edirəm” deməkdir. Kredit – bağlanmış müqaviləyə uyğun olaraq qaytarılmaq, müəyyən müddətə (müddətin uzadılması hüququ ilə) və faizlər (komisyon haqqlar) ödənilmək şərti ilə, təminatla və ya təminatsız müəyyən məbləğdə borc verilən pul vəsaitidir. Kredit – dəyərin müvəqqəti istifadəyə verilməsi səbəbi ilə bağlı yaranan, borcalan və kreditor arasında formalaşan iqtisadi münasibətlərdir.
Məqsədindən (təyinatından) asılı olaraq kreditləri bir necə qrupa bölmək olar. Amma ümumilikdə kreditləri istehlak və biznes (kommersiya) kreditləri olmaqla iki hissəyə ayıra bilərik.
İstehlak krediti – sahibkarlıq və ya peşə fəaliyyəti, habelə daşınmaz əmlakın əldə edilməsi və tikintisi ilə bağlı olmayan məqsədlər üçün fiziki şəxslərə verilən kredit; (məişət avadanlığı, arzuladığınız istənilən bir predmet və ya xidmət almaq üçün, səyahət, təmir, müalicə və s. məqsədi ilə verilir.) Bir sözlə , istehlak kreditləri fiziki şəxslərə şəxsi istifadə məqsədli malların alınması üçün verilən kreditlərdir. Bu kreditlər nəğd kredit formasında və ya kredit kartı formasında verilə bilir.
Biznes kreditləri – insanlara yeni biznesə başlamaq, mövcud biznesi genişləndirmək, biznesdə istifadə olunacaq avadanlıqları almaq, xammal almaq və s. məqsəd ilə verilir. Yəni vəsait yeni bir işə yatırılır ki, siz də gələcəkdə həmin işdən daha çox səmərə götürəsiniz.
İstehlak kreditləri yeni dəyər yaratmır. Onlar sadəcə insana hər hansı bir ehtiyacını qarşılmağa kömək edir. Biznes kreditləri isə yeni dəyər yaradır, iqtisadiyyatın yüksəlişinə töhfə vermiş olur.
| Cədvəl 2.6 İqtisadiyyata kredit qoyuluşlarının kredit təşkilatları üzrə strukturu (dövrün sonuna) | |||||||||||
| İl, Ay | Cəmi kredit qoyuluşları | Dövlət bankları | Özəl banklar | Qeyri-bank kredit təşkilatları | |||||||
| Cəmi | o cümlədən, xarici kapitallı banklar | bundan 100%-li xarici kapitallı banklar | |||||||||
| mln.manat | xüsusi çəkisi, % | mln.manat | xüsusi çəkisi, % | mln.manat | xüsusi çəkisi, % | mln.manat | xüsusi çəkisi, % | mln.manat | xüsusi çəkisi, % | ||
| 2010 | 9163,4 | 3901,9 | 42,6 | 5069,9 | 55,3 | 2306,3 | 25,2 | 464,2 | 5,1 | 191,6 | 2,1 |
| 2011 | 9850,3 | 3300,0 | 33,5 | 6298,8 | 63,9 | 3002,0 | 30,5 | 586,2 | 6,0 | 251,5 | 2,6 |
| 2012 | 12243,7 | 4137,1 | 33,8 | 7785,5 | 63,6 | 3394,0 | 27,7 | 759,3 | 6,2 | 321,1 | 2,6 |
| 2013 | 15422,9 | 5300,4 | 34,4 | 9689,4 | 62,8 | 4612,5 | 29,9 | 1034,7 | 6,7 | 433,1 | 2,8 |
| 2014 | 18542,6 | 6143,8 | 33,1 | 11873,6 | 64,0 | 5580,1 | 30,1 | 1388,6 | 7,5 | 525,2 | 2,8 |
| 2015 | 21730,4 | 7289,3 | 33,6 | 13875,2 | 63,8 | 6394,1 | 29,4 | 1564,5 | 7,2 | 566,0 | 2,6 |
| 2016 | 16444,6 | 5749,2 | 35,0 | 10222,0 | 62,2 | 4328,8 | 26,3 | 1248,8 | 7,6 | 473,4 | 2,9 |
| 2017 | 11757,8 | 1916,2 | 16,3 | 9421,4 | 80,1 | 3456,3 | 29,4 | 1063,6 | 9,0 | 420,2 | 3,6 |
| 2018 | 13020,3 | 2098,4 | 16,1 | 10529,8 | 80,9 | 3349,5 | 25,7 | 1071,3 | 8,2 | 392,0 | 3,0 |
| 2019 | 15298,2 | 2561,5 | 16,7 | 12339,4 | 80,7 | 3655,8 | 23,9 | 1107,4 | 7,2 | 397,2 | 2,6 |
| 2020 | 14530,4 | 2776,5 | 19,1 | 11380,5 | 78,3 | 3112,3 | 21,4 | 968,2 | 6,7 | 373,4 | 2,6 |
| *Kredit qoyuluşlarında azalma lisenziyası ləğv edilmiş banklarla əlaqədardır. | |||||||||||
| Qeyd: Göstəricilər Beynəlxalq Valyuta Fondunun “Pul və Maliyyə Statistikası” metodologiyasına əsasən hesablanır. | |||||||||||
Kredit münasibətlərində vəsaitlərin özünəməxsus qaytarılması, vəsaitlərdən istifadəyə görə haqların yığılması ilə birləşərək, cəlb edilmiş vəsaitlərin miqdarına və onlardan istifadə müddətinə qənaət etmək marağının mənimsənilməsini təmin edir.
Kreditin tətbiqinin nəticələri mühüm və müxtəlifdir. Vəsaitlərin qaytarılması üçün istifadə olunan kredit məhsulların istehsalı, satışı və istehlakı proseslərinə və pul dövriyyəsi sferasına təsir göstərir.
Kreditin rolu onun kommersiya, bank, istehlak, dövlət və ipoteka kreditlərindən irəli gələn müxtəlif növ münasibətlərinin həyata keçirilməsində inkişaf nəticələrində özünü göstərir. Belə ki, ödənişi təxirə salınmış malların satışı zamanı kommersiya krediti əsas rol oynayır. Əksinə, kredit vəsaitləri verilərkən, digər kredit formaları arasında aparıcı yer tutan bank krediti böyük əhəmiyyət kəsb edir.
Kredit münasibətləri sistemində kredit əməliyyatlarının aparılması üçün vəsaitlərin cəlb edilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Lakin bu fəaliyyət müxtəlif kredit münasibətləri üçün eyni deyil. Məsələn, kommersiya krediti müraciət edərkən kreditorun kənardan vəsait cəlb etməsinə ehtiyac yoxdur; satılan mallara görə ödənişin möhləti şəklində kredit şəklində vəsait təmin etmək üçün kreditorun öz resursları kreditin verilməsi üçün istifadə olunur. Bu, kreditorun vəsaitlərinin (veksellərin uçotu, veksellə təmin olunmuş kreditlər) sərmayələrini kompensasiya etmək üçün sonradan bank kreditinin cəlb edilməsini istisna etmir. Buna baxmayaraq, ilkin olaraq kommersiya krediti verilərkən kənardan vəsaitlərin cəlb edilməsi mütləq gözlənilmir.
Əksinə, bank kreditləşməsi borc vəsaitlərinin geniş istifadəsini nəzərdə tutur. Bankların bu cür fəaliyyəti heç də az əhəmiyyət kəsb etmir, çünki cəlb edilmiş vəsaitlərin olması vəsaitlərin sahiblərinin onlardan mal almaq üçün istifadə etmədiyini göstərir. Ancaq belə bir vəziyyətdə borcalana vəsaitin verilməsi o deməkdir ki, o, lazımi malları ala biləcək. Başqa sözlə, bank kreditindən istifadə son nəticədə maddi resursların yenidən bölüşdürülməsinə qədər azalır. Bank kreditindən istifadənin bu nəticəsi iqtisadiyyatda maddi ehtiyatların yenidən bölüşdürülməsində onun əhəmiyyətini xarakterizə edir.
Kreditin tətbiqinin nəticələri mühüm və müxtəlifdir. Vəsaitlərin qaytarılması üçün istifadə olunan kredit məhsulların istehsalı, satışı və istehlakı proseslərinə və pul dövriyyəsi sferasına təsir göstərir.
Kreditin rolu onun kommersiya, bank, istehlak, dövlət və ipoteka kreditlərindən irəli gələn müxtəlif növ münasibətlərinin həyata keçirilməsində inkişaf nəticələrində özünü göstərir. Belə ki, ödənişi təxirə salınmış malların satışı zamanı kommersiya krediti əsas rol oynayır. Əksinə, kredit vəsaitləri verilərkən, digər kredit formaları arasında aparıcı yer tutan bank krediti böyük əhəmiyyət kəsb edir.
Kredit münasibətləri sistemində kredit əməliyyatlarının aparılması üçün vəsaitlərin cəlb edilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Lakin bu fəaliyyət müxtəlif kredit münasibətləri üçün eyni deyil. Məsələn, kommersiya krediti müraciət edərkən kreditorun kənardan vəsait cəlb etməsinə ehtiyac yoxdur; satılan mallara görə ödənişin möhləti şəklində kredit şəklində vəsait təmin etmək üçün kreditorun öz resursları kreditin verilməsi üçün istifadə olunur. Bu, kreditorun vəsaitlərinin (veksellərin uçotu, veksellə təmin olunmuş kreditlər) sərmayələrini kompensasiya etmək üçün sonradan bank kreditinin cəlb edilməsini istisna etmir. Buna baxmayaraq, ilkin olaraq kommersiya krediti verilərkən kənardan vəsaitlərin cəlb edilməsi mütləq gözlənilmir.
2020-ci ildə ölkədə 72432,2 milyon manatlıq ümumi daxili məhsul istehsal olunmuşdur.
ÜDM istehsalının 33,7 faizi sənaye, 11,5 faizi ticarət; nəqliyyat vasitələrinin təmiri, 7,7 faizi tikinti, 7,1 faizi nəqliyyat və anbar təsərrüfatı, 6,9 faizi kənd təsərrüfatı, meşə təsərrüfatı və balıqçılıq, 2,0 faizi informasiya və rabitə, 1,2 faizi turistlərin yerləşdirilməsi və ictimai iaşə sahələrinin, 20,2 faizi digər sahələrin payına düşmüş, məhsula və idxala xalis vergilər ÜDM-in 9,7 faizini təşkil etmişdir.
Əhalinin hər nəfərinə düşən ÜDM 7262,8 manata bərabər olmuşdur.
2021-ci ildə ölkədə 92857,7 milyon manatlıq və ya əvvəlki ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 5,6 faiz çox ümumi daxili məhsul istehsal olunmuşdur.
ÜDM istehsalının 42,5 faizi sənaye, 10,1 faizi ticarət; nəqliyyat vasitələrinin təmiri, 6,9 faizi nəqliyyat və anbar təsərrüfatı, 5,9 faizi kənd təsərrüfatı, meşə təsərrüfatı və balıqçılıq, 5,9 faizi tikinti, 1,8 faizi informasiya və rabitə, 1,3 faizi turistlərin yerləşdirilməsi və ictimai iaşə sahələrinin, 17,2 faizi digər sahələrin payına düşmüş, məhsula və idxala xalis vergilər ÜDM-in 8,4 faizini təşkil etmişdir.
Əhalinin hər nəfərinə düşən ÜDM 9269,3 manata bərabər olmuşdur.
2020-ci ildə SİF tərəfindən sahibkarlara müvəkkil kredit təşkilatları vasitəsilə layihələrin ümumi dəyəri 397 milyon manat olan 908 investisiya layihəsinin maliyyələşdirilməsinə 126.9 milyon manat güzəştli kredit verilib. Bu kreditlər hesabına 2700-dən çox yeni iş yerinin açılması imkanı yaranıb. Kreditlərin 57%-i aqrar sektorun (istehsal və emal), 43%-i sənaye məhsullarının istehsalı və emalı və digər sahələrin inkişafına yönəldilib. Verilmiş kreditlərin 79%-i regionların, 21%-i isə Bakı qəsəbələrinin payına düşür.
2021-ci ildə SİF tərəfindən isə sahibkarlara 130,6 milyon manat güzəştli kredit verib.
Bu layihələrin həyata keçirilməsi sayəsində 3213 yeni iş yerinin açılmasına imkan yaranıb.
2021-ci ildə verilmiş güzəştli kreditlərin iqtisadiyyatın sahələri üzrə bölgüsü:
Müxtəlif sənaye məhsullarının istehsalı və emalı üzrə 86 layihəyə 43.5 milyon manat
- Kənd təsərrüfatı məhsullarının emalı üzrə 9 layihəyə 5.5 milyon manat
- Kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı üzrə 1 774 layihəyə 67.6 milyon manat
- Turizmin inkişafı üzrə 9 layihəyə 4.1 milyon manat
- Xidmət (infrastruktur) sahələrinin inkişafı üzrə 3 layihəyə 3.3 milyon manat
- Digər (tibb, təhsil, KİV və s.) üzrə 21 layihəyə 6.6 milyon manat
Kreditin növlər üzrə bölgüsü:
- Kiçik həcmli kreditlər üzrə 1 725 layihəyə 27.1 milyon manat
- Orta həcmli kreditlər üzrə 149 layihəyə 33.3 milyon manat
- Böyük həcmli kreditlər üzrə 28 layihəyə 70.2 milyon manat
Kreditlərin sahibkarlıq subyektlərinin təsnifatı üzrə bölgüsü:
- Mikro sahibkarlıq subyekti üzrə 1 816 layihəyə 63.7 milyon manat
- Kiçik sahibkarlıq subyekti üzrə 53 layihəyə 25.3 milyon manat
- Orta sahibkarlıq subyekti üzrə 26 layihəyə 26 milyon manat
- İri sahibkarlıq subyekti üzrə 7 layihəyə 15.6 milyon manat
Nicat Novruzov
Azərbaycan Turizm və Menecment Universitetinin
İqtisadiyyat kafedrasının müəllimi
