İşgüzar ünsiyyətdə manipulyasiya və digər maneələrin aradan qaldırılması

Manipulyasiya —idarə edən insanın mənafeyinə uyğun şəkildə digər bir insanın davranışının gizli idarə olunması  prosesidir. Manipulyasiya etmənin əsas səbəbini bilməklə və manipulyatorların davranışlarının strateji xətlərinə bələd olmaqla nəinki onları ətrafdakı insanlar arasında ayırd etmək, həmçinin onların bu rəftarının təsirindən yayınmaq da mümkündür. 

İşgüzar ünsiyyət zamanı həmsöhbətlər adətən bir-birini qavrama və anlama ilə bağlı maneələr ilə üzləşirlər, onların sırasında əsasən aşağıdakıları qeyd etmək olar:

•    Estetik baryer o zaman meydana çıxır ki, həmkarınızın geyimi xoşagəlməz və ya səliqəsiz halda olur, həmçinin onun kabinetindəki şərait və ya iş masasının üstünün vəziyyəti heç də baş tutmalı olan söhbətə müvafiq şəkildə deyil. Danışıqların aparılması üçün daxildə baş qaldırmış maneələri dəf etmək heç də asan başa gəlmir.
•    Ünsiyyət prosesinin rahat alınmasına əngəl törədə biləcək digər səbəb kimi isə həmsöhbətlərin fərqli sosial təbəqəyə mənsub olmasını göstərmək mümkündür. Danışıqlardan qabaq belə bir münasibətdən yaxa qurtarmaq üçün sizə kömək ola biləcək xırda bir təlimat: «Direktor da mənim kimi bir insandır, hamı kimi onun da öz insani xüsusiyyətləri və zəif cəhətləri vardır. Həyəcanlanmağa heç bir səbəbim yoxdur. Mən anlaşmaya ümid bəsləyərək, sakit və sadə dildə danışacağam. Mən özümə və öz işimə hörmətlə yanaşıram və söhbət əsnasında o da bunu hiss edəcək».
•    Mənfi emosiyalar baryeri əhval-ruhiyyəsi pozulmuş insanlar ilə söhbət zamanı yaşanır. Əgər sizi həmişə nəzakət ilə qarşılayan həmkarınız indi heç üzünüzə baxmırsa və ya gözlərini qaldırmadan söhbət edirsə, hər şeyi öz ünvanınıza qəbul etməyə tələsməyin, bəlkə də onun incikliyinin səbəbi siz deyilsiniz.  Ola bilsin ki, onun şəxsi işləri qaydada deyil və ya ailədə problemlər yaşanır və buna görə də pis əhval-ruhiyyəsinin öhdəsindən gələ bilmir. Görüşə gəlməzdən öncə, firmada işlərin nə yerdə getdiyini, sizin işgüzar həmsöhbətin kefinin necə olmasını öyrənməyə çalışmaq lazımdır. Bəzən sadəcə söhbətin vaxtını dəyişmək daha düzgün addım olar. Əgər bu qeyri mümkündürsə, onda söhbətin əvvəlində tərəf müqabilinizin emosional vəziyyətini yaxşı notlara kökləməyə kömək  etmək lazımdır.
•    İnsanın sağlamlıq durumu, onun fiziki və mənəvi vəziyyəti də insanın necə ünsiyyət qurmasına təsir edən amillərdəndir. Bir az müşahidə qabiliyyəti olan insanlar üçün zahiri əlamətlərə əsasən insanın daxilində nə baş verdiyini anlamaq heç də böyük çətinlik törətmir, onlar lazımı danışıq tonu, lazımı kəlmə seçir, məsləhət bildikləri  təqdirdə söhbətin vaxtını daraldır ki, həmsöhbətləri çox yorulmasın, belə ki, indi onlar daha çox öz sağlamlıqlarından narahatdırlar.
•    Psixoloji müdafiə işgüzar tərəfdaş tərəfindən yaradılan ən ciddi ünsiyyət baryerlərindən biridir. Dərk edəndə ki, narahat işçi ilə və ya tərəfdaşınızla söhbət zamanı ortaya çıxan ünsiyyət çətinlikləri məhz onun özünü sizdən qorumaq hissi ilə əlaqədar yaranır,  ona qarşı münasibəti dəyişmək ilə yaşanan xoşagəlməz halları tədricən aradan qaldıra bilərsiniz.
•    Yanlış yanaşma baryeri. Sizin işgüzar tərəfdaşınız sizin idarə etdiyiniz müəssisə haqqında və ya sizin öz şəxsiyyətiniz barədə mənfi düşüncəyə malik ola bilər, ola bilsin ki, bunun əsas səbəblərindən biri yanlış təəssürat ilə bağlıdır. Əgər siz ünsiyyət zamanı belə bir səddlə qarşılaşmısınızsa,  yaxşı olar ki, həmsöhbətinizin fikirlərini dəyişməyə çalışmayasınız. Bunu sadəcə onun yaxşı məlumatlı olmaması, zəifliyi, cahilliyi və ya mədəniyyətsizliyi ilə əlaqələndirərək, qərəzli məsələyə soyuqqanlı yanaşmağa çalışın. Belə olduqda sizə qarşı olan bu ədalətsiz münasibət sizi incitməyək, siz öz işinizə normal yanaşdıqda getdikcə arada olan ədavət tamamilə yoxa çıxacaq. Sizin davranışınız və əməlləriniz tərəfdaşınızda olan mənfi təəssüratın yoxa çıxmasına da səbəb olacaq.
•    Eyniləşdirmə baryeri ondan ibarətdir ki,  biz adətən hamını özümüzə görə mühakimə edirik, yəni öz işgüzar həmsöhbətimizdən o hərəkəti gözləyirik ki, biz əgər onun yerində olsaydıq elə edərdik. Amma axı o, fərqlidir. Onun bu situasiyadakı mövqeyi onun maraq dairəsi və mənəvi dəyərləri ilə müəyyən olunur. Eyniləşdirmə baryerinin yaranmasına yol verməmək üçün mərkəzdən qaçma bacarıqlarını inkişaf etdirmək lazımdır.
•    Semantik baryerlər o zaman yaranır ki, söhbəti aparan işgüzar tərəflər eyni sözlərdən tamam fərqli mənaları ifadə etmək üçün istifadə edirlər. Yəni bir tərəfin bu anlamda işlətdiyi bir sözü qarşı tərəf təmiz başqa cür qavrayır. Bu maneənin yaşanma səbəbləri müxtəlifdir. Semantik sədləri aradan qaldırmaq üçün vacibdir ki, siz tərəfdaşınız üçün aydın olan bir leksikadan istifadə edəsiniz və bundan ötrü onun özəl xüsusiyyətlərini öyrənmək lazımdır. Müxtəlif mənalar bildirən sözlərdən onları istifadə etdikdə, onu hansı mənada işlətdiyinizi deməyi də unutmayın.
•    Fikirlərini ifadə edə bilməmə (məntiqi baryer) ünsiyyətə çox mane olur. Bütün səbrinizi toplayıb, öz dinləmə qabiliyyətinizi tamlıqla işə salmalı və elə suallar verməlisiniz ki, tərəfdaşınızdan bütün lazımı informasiyanı almaq mümkün olsun.
•    Qüsurlu nitq texnikası (fonetik baryer) effektiv ünsiyyətə həddindən artıq mənfi təsir göstərir. Lakin siz məhz bu tərəfdaşınız ilə iş görmək və əməkdaşlıq etmək niyyətindəsinizsə onda, onun danışıq tərzinə uyğunlaşmalı olacaqsınız, həmçinin nədənsə narazı olduğunuzu büruzə verməməyi öyrənəcəksiniz.
•    Dinləmə qabiliyyətinin olmaması özünü onda göstərir ki, qarşı tərəf sizin söhbətinizi kəsir, fikri yarıda qoyaraq özü söhbətə başlayır və öz fikirləri haqqında danışır, və ya ümumiyyətlə düşüncəyə qapılır və dediyiniz sözlərə reaksiya vermir.
•    Mühakimə baryeri o zaman yaranır ki, insan informasiyanın qavranılması üçün prioritet kanallar seçimi haqqında düşünmür. Kommunikasiya zamanı belə problemdən uzaq olmaq məqsədi ilə informasiyanı həmsöhbətiniz üçün prioritet olan kanallar vasitəsi ilə ötürməyə çalışın. Məlumat ona aydın olacaq və onun qavraya biləcəyi formada çatdırılmalıdır.
•    Xarakter baryeri də səmərəli ünsiyyətə çətinlik törədə bilir. Hər bir insanın özünəməxsus xarakteri vardır, lakin ədəbli insanlar özlərini elə apara bilir ki, onların xarakteri münaqişə mənbəyi olmasın. Özlərində temperamentlərinin çılğın xüsusiyyətlərini daşıyan insanlar ilə  həmsöhbət olmaq bir az narahatçılıq yaradır (haradasa onları narahat həmsöhbət adlandırmaq olar).
•    Ədəbsizlik — bu elə bir baryerdir ki, həm tərəfdaşı düzgün anlamağa, həm də onun nə dediyini başa düşməyə, dərk etməyə və onunla qarşılıqlı təsirdə olmağa mane olur. Nəzakətsiz bir davranışı sakit, qıcıqlanmadan və öz nəzakətli rəftarınız ilə keçə bilərsiniz. Unutmayın ki, danışıqların əsas mahiyyəti əməkdaşlıq yaratmaqdır, sizə yeni bir konflikt gərək deyil. İnsan kobudluq edəndə, qarşı tərəfdə həmin anda ona cavab vermək istəyi yaranır. Lakin bu, deyişməyə gətirib çıxara bilər.
Ünsiyyət zamanı ortaya çıxan sədlərin aradan qaldırılması üçün, ilk növbədə insan özündə özünəinam hissi yaratmalıdır. Həmçinin hər bir qeyri adekvat addımın arxasında insanın bir probleminin və ya psixoloji xüsusiyyətin dayandığını da dərk etmək insana yardımçı ola bilər.
Manipulyasiya —idarə edən insanın mənafeyinə uyğun şəkildə digər bir insanın davranışının gizli idarə olunma  prosesidir. Manipulyasiya etmənin əsas səbəbinə və manipulyatorların davranışlarının strateji xətlərinə bələd olmaqla nəinki onları ətrafdakı insan sırasında ayırd edə bilirik, həm də onların mümkün nəticələrini aradan qaldırmaq və qurbanlarının sırasına düşməkdən yayınmaq olar.

Cədvəl 1. Manipulyasiya və onlardan qorunma metodları

Ünsiyyətdə yol verilən tipik səhvlər:

•    Tərəfdaş ilə münasibətdə səhv gözləmələr (səhv gözləmələr adətən növbəti yanlışlıqlar nəticəsində meydana çıxır: əgər biz insanı kifayət qədər tanımırıqsa, yalnız onun hər hansı bir mənfi və ya müsbət cəhətini biliriksə, sonra isə beynimizdə onunla bağlı yaratdığımız obraza dair gözləmələr qururuqsa);
•    bizə elə gəlir ki, tərəfdaş bizim nə hiss etdiyimizi ehtimal etməlidir (yaxşı olar ki, dərhal ondan nə gözlədiyinizi və bunun səbəblərini dəqiq izah edəsiniz və s);
•    danışıqlar zamanı sətiraltı mənanı tuta bilmirik (əksər hallarda biz güman etmirik ki, həmsöhbətimiz də öz istəklərini və ya həqiqi əhval-ruhiyyəsini bir-başa ifadə etməkdən çəkinə bilər);
•    əgər insanın rəftarı bizim xoşumuza gəlmirsə, bizə elə gəlir ki, o bizə qarşı pis münasibətdədir və hətta fikirləşirik ki, bunu qəsdən edir (səbəb isə tamam fərqli ola bilər;insanlar adətən onları pis münasibət bəsləməkdə haqsız yerə ittiham etdikdə çox məyus olurlar və bu onların qıcıqlanmasına səbəb olur, belə çıxır ki, bizim özümüz konfliktin yaranmasına  rəvac veririk);
•    biz həmsöhbətimizin ümidlərini doğrultmağa çalışırıq (yaxşı insan ilə söhbət zamanı  bu adətən münasibətlərin qeyri-təbiiliyinə gətirib çıxarır və bu sünilik həmişə ən uyğun olmayan anlarda özünü büruzə verir. Amma biz manipulyatora güzəştə gediriksə, yəni onun sözlərinin təsirinə düşürüksə, son nəticə daha da pis olacaq .
Sizin nitqin səmərəli alınmasına həmçinin sizin lüğət ehtiyatınızın nə dərəcədə zəngin olması da təsir edir. Bu bir növ sizin peşəkar olduğunuz haqqında təsəvvür yaradır və onun etimadını qazanmağı asanlaşdırır. Nitqiniz nə dərəcə gözəl təşkil olunmuş olsa, siz öz təklif və ya məhsulunuzu bir o qədər də təsirli şəkildə çatdıra bilərsiniz. Siz məqsədli şəkildə elə sözlər və ifadələr seçirsiniz, müştərinin və müsahibin maraqlarına və ya hissiyyatına toxunsun: 

Məsləhətlər:

•    Öz arqumentlərinizin hazırlanmasına «siz» sözünə tez-tez yer verin. Bu mövqe sizin söhbət apardığınız insana qarşı həqiqətən marağınız olduğunu sübut edəcəkdir. (« bizim təklifimiz sizə bir sıra xeyir qazandıracaqdır… », «Sizin imkanının olacaq ki… »)
•    Dəqiq sözlər seçin. Daha rəngarəng xarakteristikalardan istifadə edin, sadəcə «yaxşı» və ya «pis» sözləri ilə kifayətlənməyin. Məsələn «yaxşı» sözünü «xoş», «ürəyəyatan», «uyğun», «gözəl», «ecazkar», «möhtəşəm», «möcüzəvi», «heyrətamiz», «qüsursuz», «əla», «sərfəli», «nəzərə çarpan», «dəyərli», «davamlı»  və s kimi sözlər ilə əvəz edin. «Pis» sözünü isə  «zəif», «kasıb»,  «köhnəlmiş», «qeyri funksional», «qüsurlu», «qeyri effektiv», «narahat», «uğursuz», «əhəmiyyətsiz», «mənasız», «geridə qalmış», «perspektivsiz»,  «namünasib» və s kimi sözlər ilə dəyişmək olar.
•    Nitqin sürətinə nəzarət edin. O sizin həmsöhbətin ritminə həmahəng olmalıdır.
•    Həmsöhbətin baxışlarını müşahidə edin. Əgər onlar şübhə, sual və ya nəyi isə anlamama ifadə edirsə pauzaya yer verin. Ola bilsin ki, siz informasiyanı həddindən artıq sürətli şəkildə verirsiniz, əgər müsahibiniz baxışları «dalğın» görünürsə, demək siz çox asta danışıq tempi seçmisiniz.
•    Həmsöhbətin davranışına diqqət yetirin. Əgər o stulda yırğalanırsa, əlində qələm ya karandaş oynadırsa demək siz daha fəal mövqe tutmalısınız. Əgər həmsöhbət qabağa tərəf əyilir və sözünüzü kəsmək istəyirsə — hər şeyi daha ətraflı izah etməyə çalışın.
•    «Doldurucu pauzalardan» uzaq olun: «eeeee», «mmmm» və s.
•    Lakin strateji pauzaların əhəmiyyətini həmişə nəzərdə saxlayın. Onlar mühüm məqamlar üzərində dayanmaqla onların vacibliyini dinləyicinin diqqətinə çatdırmaq imkanı verir. «Pauza —sizin üstünlüyünüzdür…». Bu fasilələr ərzində tərəfdaşınız eşitdiklərini həzm etmək, sual vermək imkanı əldə edəcək və sözünüzü kəsməyəcək. Bununla tərəfdaşınızda sizin barədə xoş təəssürat yaranacaq.