23 avqustda, Bakı Apellyasiya Məhkəməsinin müraciəti əsasında Azərbaycan Respublikası Mülki və Vergi Məcəllələrinin, “İpoteka haqqında” və “İcra haqqında” qanunlarının bəzi müddəalarının əlaqəli şəkildə şərh edilməsinə dair konstitusiya işinə baxılıb.
Banker.az bildirir ki, bu barədə Konstitusiya Məhkəməsinin (KM) Plenumunun açıqlamasında deyilir.
Bakı Apellyasiya Məhkəməsi Konstitusiya Məhkəməsi müraciət edərək Mülki və Vergi Məcəllələrinin, “İpoteka haqqında” və “İcra haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun bəzi müddəalarının əlaqəli şəkildə şərh edilməsini xahiş edib.
KM-ə müraciətdə qeyd olunur ki, “AccessBank” QSC “Əmlak İxtisaslaşdırılmış Hərrac Mərkəzi” MMC qarşı iddia ərizəsi ilə 1 saylı Bakı İnzibati-İqtisadi Məhkəməsinə müraciət edərək, keçirilmiş hərracın yekunlarına dair protokolun və alqı-satqı müqaviləsinin “AccessBank” tərəfindən sadələşdirilmiş vergi ödənilmədən və həmin verginin ödənilməsi ondan tələb edilmədən bağlanması vəzifəsinin cavabdehin üzərinə qoyulmasını xahiş etmişdir.
“AccessBank” “İpoteka haqqında” Qanunun 43.7-ci maddəsinə istinad edərək borcun əvəzi olaraq ona təklif olunmuş əmlakları qəbul etdiyini bildirmiş, hərraca çıxarılmış ipoteka predmetinin satıcısı olmadığını əsas tutaraq ondan vergilərin ödənilməsinin tələb olunmasını və bu əsasla cavabdehin həmin əmlakların onun adına rəsmiləşdirilməsindən imtinasını əsassız saymışdır.
1 saylı Bakı İnzibati-İqtisadi Məhkəməsinin 9 dekabr 2019-cu il tarixli qətnaməsi ilə “AccessBank” QSC-nin iddia tələbi təmin edilmişdir.
Həmin qətnamədən müstəqil tələb irəli sürməyən üçüncü şəxs Vergilər Nazirliyi apellyasiya şikayəti verərək qətnamənin ləğv edilməsini və iddia ərizəsinin təmin edilməməsi barədə qətnamə qəbul edilməsini xahiş edib.
Bakı Apellyasiya Məhkəməsi işə baxarkən mülki qanunvericilikdə ipoteka saxlayanın məhkəmə qaydasında təmin olunmuş tələbi əsasında icra məmurunun hərrac təşkilatına verdiyi şifarişə əsasən keçirilmiş təkrar hərrac baş tutmadığı halda, ipoteka predmetinin ipoteka saxlayan tərəfindən əldə edilməsi zamanı ödəmə mənbəyində tutulması tələb olunan sadələşdirilmiş verginin ödənilməsi əsaslarını müəyyən edən hüquq normalarının qeyri-müəyyənliyi və məhkəmələrdə belə mübahisələrin həlli zamanı fərqli yanaşmaların mövcudluğunu nəzərə alaraq, vahid məhkəmə təcrübəsinin formalaşdırılması məqsədi ilə qaldırılan məsələ üzrə müvafiq şərhin verilməsinin zəruriliyi qənaətinə gəlmişdir.
Müraciətdə göstərilmişdir ki, birinci instansiya məhkəməsi qətnaməsini “AccessBank”ın daşınmaz əmlakı təqdim edən şəxs deyil, həmin əmlakı əldə edən qismində çıxış etməsi və müvafiq əməliyyatda satıcının iştirak etməməsi, bu səbəbdən bankdan sadələşdirilmiş vergi ödənilməsinin tələb edilməsinin qanunauyğun olmaması ilə əsaslandırmışdır.
İş üzrə müstəqil tələb irəli sürməyən üçüncü şəxs Vergilər Nazirliyi isə apellyasiya şikayətini onunla əsaslandırmışdır ki, Vergi Məcəlləsinin 150.1.13-cü maddəsi yaşayış və qeyri-yaşayış, habelə torpaq sahələrinin açıq hərracda təqdim edilməsi zamanı sadələşdirilmiş verginin hesablanaraq tutulması öhdəliyini hərracın nəticələrini müvafiq protokolla təsdiq edən ixtisaslaşdırılmış təşkilatların üzərinə qoymuşdur. Mübahisələndirilən halda, bank əmlakı əldə edən, hərrac təşkilatı isə hərracın keçirilməsinə cavabdeh olan şəxs qismində çıxış etdiyindən, həmin əməliyyat zamanı ipoteka predmetinin faktiki satıcısı qismində heç bir subyekt iştirak etmir. Sadələşdirilmiş verginin ödəyicisi daşınmaz əmlakı təqdim edən (satıcı) olsa da, vergi məbləği məhz əmlakı əldə edənin həyata keçirdiyi ödənişdən tutulur. Bu baxımdan, vergi qanunvericiliyi sadələşdirilmiş verginin məhz ödəmə mənbəyində, yəni ödənişin forması və üsulundan asılı olmayaraq gəliri ödəyən şəxsdən (bankdan) tutulmasını, lakin bu vergi məbləğinin gəliri əldə edən, yəni əmlakı təqdim edən şəxsin hesabına aid edilməsini müəyyən etdiyindən, vergilər bank tərəfindən ödənilmədən hərracın nəticələrinin rəsmiləşdirilməsi mümkünsüzdür.
Müraciətdə, həmçinin qeyd edilmişdir ki, məsələyə dair müxtəlif yanaşmalardan biri hərraca çıxarılmış ipoteka predmetinin satılmaması, yəni hərracın baş tutmaması nəticəsində ipoteka saxlayanın əmlakı əldə etdiyi zaman ondan sadələşdirilmiş verginin tutulmasının, faktiki olaraq ipoteka saxlayanın sonradan əmlakı satarkən həmin vergini təkrar ödəmək məcburiyyətində qalmasına və bunun, kreditorun bir əmlak üzrə bir neçə dəfə eyni vergini ödəmək öhdəliyi ilə yüklü edilməsinə səbəb olmasıdır. Belə ki, “İpoteka haqqında” Qanunun 43.9-cu maddəsinə görə, hərraca çıxarılmış ipoteka predmeti ipoteka saxlayanın mülkiyyətinə keçirsə, ipoteka saxlayan xarakterinə və təyinatına görə ona məxsus ola bilməyən ipoteka predmetini özündə saxlamışsa, o, qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydada bir il ərzində həmin əşyanı özgəninkiləşdirməlidir. Eləcə də nəzərə alınmalıdır ki, kreditin təminatsız qalmaması üçün ipoteka saxlayan əmlakı əldə etməyə məcburdur.
Müraciətedənin fikrincə, tutmanın ipoteka ilə yüklü edilmiş əmlaka yönəldilməsi haqqında məhkəmə qətnaməsi qanuni qüvvəyə mindiyi andan, ipoteka qoyan həmin əmlakı idarə etmək və barəsində sərəncam vermək imkanından məhrum olur ki, bu da onun hərrac əməliyyatında satıcı qismində iştirak etməsini istisna edir. Həmçinin hazırkı vəziyyətdə, yəni hərrac baş tutmadığından ipoteka saxlayanın ipoteka predmetini əldə etməsinə razılıq verməsinin hansı formada rəsmiləşdirilməsi müəyyən edilməmişdir. Bəzi hallarda tələbkara təklif olunan əmlak təhvil-təslim sənədi əsasında əldə edənə təqdim olunur, bu isə həmin əmlaka hüquqların rəsmiləşdirilməsini çətinləşdirir. Belə ki, “Daşınmaz əmlakın dövlət reyestri haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun (bundan sonra – “Daşınmaz əmlakın dövlət reyestri haqqında” Qanun) 8-ci maddəsində yalnız qanunla müəyyən edilmiş qaydada ixtisaslaşdırılmış təşkilatlar tərəfindən keçirilən açıq hərracın nəticələrinə dair yekun protokol daşınmaz əmlaka hüququn qeydiyyatı üçün əsas kimi nəzərdə tutulmuşdur.
Bakı Apellyasiya Məhkəməsinin qənaətinə əsasən, qanunverici yalnız baş tutmuş hərrac zamanı ödəmə mənbəyində vergi tutulması halını tənzimləmiş, mübahisələndirilən halda isə sadələşdirilmiş verginin ödənilməli olub-olmaması və ya kim tərəfindən ödənilməsi məsələsini nizamlamamış, bu isə öz növbəsində hakimlər arasında müxtəlif yanaşmaların mövcudluğuna və oxşar məsələlər üzrə müxtəlif qərarların qəbul edilməsinə səbəb olur.
Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu müraciətdə qaldırılan məsələlər ilə bağlı aşağıdakıları qeyd etməyi zəruri hesab edir.
Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 73-cü maddəsinə əsasən, qanunla müəyyən edilmiş vergiləri və başqa dövlət ödənişlərini tam həcmdə və vaxtında ödəmək hər bir kəsin borcudur. Heç kəs qanunla nəzərdə tutulmuş əsaslar olmadan və qanunda göstərilmiş həcmdən əlavə vergiləri və başqa dövlət ödənişləri ödəməyə məcbur edilə bilməz.
Konstitusiya Məhkəməsi Plenumunun həmin maddəyə dair formalaşdırdığı hüquqi mövqeyə görə, vergi ödəmək vəzifəsi dövlətin şərtsiz tələbi kimi bütün vergi ödəyicilərinə şamil olunur. Vergiləri ödəmək (o cümlədən qanunvericiliklə müəyyən edilmiş müvafiq vaxtda və miqdarda) hər bir şəxsin konstitusiya vəzifələrindən biridir.
Vergi ödəyicisinin bu vəzifəsində cəmiyyətin bütün üzvlərinin ictimai maraqları öz əksini tapmışdır. Buna görə dövlət yalnız vergi ödəyicilərinin deyil, həmçinin cəmiyyətin digər üzvlərinin də hüquq və qanuni mənafelərinin qorunması məqsədilə vergi hüquq münasibətlərini tənzimləmək sahəsində qanuni tədbirlər görmək hüququna və vəzifəsinə malikdir.
Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu məsələ ilə bağlı formalaşdırdığı çoxsaylı hüquqi mövqelərini təkrarlayaraq bir daha qeyd edir ki, dövlət və bələdiyyə büdcələrinin formalaşması mənbələri sırasında vergilərin xüsusi yeri və çəkisi vardır. Vergi münasibətlərini tənzimləmək yolu ilə dövlət özünün və bələdiyyələrin məqsəd və vəzifələrinin həyata keçirilməsini təmin edir. Büdcə sistemi ilə vergilər arasındakı mövcud əlaqələrin həcmi və möhkəmliyi dövlət və cəmiyyətdəki iqtisadi və sosial proseslərin inkişafına göstərdiyi təsirlə sıx bağlıdır. Dövlət məhz maliyyə resursları (o cümlədən vergi yığımları) hesabına iqtisadi, sosial, ekoloji və s. sahələrdəki funksiyalarının maliyyələşdirilməsi imkanına malik olur. Dövlət xalqın və hər bir vətəndaşın rifahının yüksəldilməsi, onun sosial müdafiəsi və layiqli həyat səviyyəsinin qayğısına qalması funksiyalarının həyata keçirilməsinin təmin edilməsi üçün qanunla müəyyən edilmiş vergiləri ödəməklə bağlı fiziki və hüquqi şəxslərin hüquqi vəzifələrini yaradır.
Qeyd olunmalıdır ki, Konstitusiyanın 94-cü maddəsinin I hissəsinin 15-ci bəndinə müvafiq olaraq, Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi (bundan sonra – Milli Məclis) maliyyə fəaliyyətinin əsasları, vergilər, rüsumlar və ödənişlərə dair ümumi qaydalar müəyyən edir. O, Konstitusiyanın 73-cü maddəsində nəzərdə tutulmuş konstitusiya vəzifəsinin lazımi səviyyədə yerinə yetirilməsi üçün müstəqil olaraq vergitutmanın əsas elementlərini və vergilərin miqdarını, vergi ödəyicilərinin və vergitutma obyektlərinin tərkibini, vergi dərəcələrinin növlərini, vergi dövrünün davamlılığını, vergi bazasının müəyyənləşdirilməsi üçün gərəkli olan dəyər və kəmiyyət göstəricilərini, vergilərin hesablanma qaydasını və s. müəyyən edir.
Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu bir sıra qərarlarında qanunverici tərəfindən hər hansı ictimai münasibətlərin tənzimlənməsinə dair normativ-hüquqi aktlar qəbul edilərkən hüquqi müəyyənlik prinsipinə riayət edilməsinin vacibliyini vurğulamışdır.
Hüquqi müəyyənlik prinsipi hüququn aliliyinin əsas aspektlərindən biri kimi çıxış edir. Hər bir qanunun və ya onun hər hansı bir müddəasının hüquqi müəyyənlik prinsipinə cavab verməsi olduqca vacibdir. Bunun təmin edilməsi üçün hüquq normaları birmənalı və aydın olmalıdır. Bu, öz növbəsində hər kəsə onun hüquq və azadlıqlarını müdafiə edəcəyinə, hüquq tətbiqedənin hərəkətlərinin isə proqnozlaşdırıla bilən olacağına əminlik verməlidir. Bunun əksi, yəni hüquq normasının məzmununun qeyri-müəyyənliyi hüquq tətbiqetmədə məhdudiyyətsiz mülahizə üçün imkan yaratmaqla, hər bir normativ-hüquqi aktın əsasında dayanmalı olan qanunun aliliyi, qanun və məhkəmə qarşısında bərabərlik və ədalət prinsiplərinin pozulmasına gətirib çıxara bilər.
Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu göstərilən mövqelərə əsaslanaraq qeyd edir ki, müvafiq qanunvericilik sahəsinin müddəalarının qeyri-müəyyənliyi həm vergi ödəyicilərinin hüquqlarının pozulmasına, həm də vergidən yayınma hallarına səbəb ola bilər. Məhz buna görə də adıçəkilən qanunvericilik sahəsi hər kəsin tələb olunan vergini nə vaxt və hansı qaydada ödəməli olduğuna dair tam və dəqiq məlumatlı olmasını mümkün edən səviyyədə qurulmalıdır. Bu zaman onu da nəzərə almaq lazımdır ki, vergi qanunvericiliyi aktlarındakı bütün ziddiyyətlər və anlaşılmazlıqlar vergi ödəyicisinin xeyrinə həll olunur. Belə ki, Vergi Məcəlləsinin 3.9-cu maddəsinə müvafiq olaraq, vergilər haqqında qanunvericilik elə tərzdə formalaşdırılmalıdır ki, hər kəs hansı vergiləri, hansı qaydada, nə vaxt və hansı məbləğdə ödəməli olduğunu dəqiq bilsin. Həmin Məcəllənin 3.11-ci maddəsinə uyğun olaraq isə vergilər haqqında qanunvericiliyin bütün ziddiyyətləri və aydın olmayan məqamları, vergi ödəyicisinin xeyrinə şərh edilməlidir.
Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu müraciətedənin ipoteka predmetinin ipoteka saxlayan tərəfindən əldə edilməsi zamanı sadələşdirilmiş verginin ödənilməsi qaydasının qanunvericilikdə tənzimlənməməsi dəlilinə aydınlıq gətirilməsi üçün məsələyə dair mövcud qanunvericilik normalarının nəzərdən keçirilməsini zəruri hesab edir.
Mülki Məcəllənin borclunun öhdəlikləri yerinə yetirməyi gecikdirməsinin nəticələrini tənzimləyən 319.1-ci maddəsində göstərilmişdir ki, əgər borclu icrasını təmin etmək üçün əşyanın ipotekaya verildiyi öhdəliklərin yerinə yetirilməsini gecikdirmişsə, ipoteka saxlayan ipoteka ilə yüklü edilmiş obyekti açıq hərracdan satmaq hüququna malikdir. Həmin Məcəllənin 319.3-cü maddəsinə görə, ipoteka ilə yüklü edilmiş obyektin alıcısı satınalma qiymətini ödəməyə borcludur. İpoteka ilə yüklü edilmiş obyektin tutmaya yönəldilməsi xərcləri satınalma qiymətindən tutulur.
Vergi Məcəlləsinin 150-ci maddəsində ödəmə mənbəyində verginin tutulması qaydası müəyyən edilmişdir. Həmin Məcəllənin 2018-ci il 30 noyabr tarixində əlavə edilmiş 150.1.13-cü maddəsinə uyğun olaraq, qanunla müəyyən edilmiş hallar istisna olmaqla, yaşayış və qeyri-yaşayış sahələrinin, habelə torpaq sahələrinin açıq hərrac qaydasında təqdim edilməsi üzrə hərracın nəticələrini “Daşınmaz əmlakın dövlət reyestri haqqında” Qanunun 8.0.2-ci maddəsində müəyyən olunmuş protokolla təsdiq edən ixtisaslaşdırılmış təşkilatlar ödəmə mənbəyində vergi tutmağa borcludur. Adıçəkilən maddədə istifadə edilən “malların təqdim edilməsi” müddəasının anlayışı Vergi Məcəlləsinin 13.2.10-cu maddəsində verilmişdir. Bu maddəyə görə, malların təqdim edilməsi – mallar üzərində mülkiyyət hüququnun başqasına verilməsi, habelə bunlarla məhdudlaşdırılmayan, malların satışı, mübadiləsi, hədiyyə verilməsi, natura şəklində əməkhaqqı ödənilməsi və natura şəklində digər ödəmələr, həmçinin girov qoyulmuş mallar üzrə mülkiyyət hüququnun girov saxlayana və ya digər şəxsə keçməsi, bina tikintisi fəaliyyəti ilə məşğul olan şəxslər tərəfindən yaşayış və qeyri-yaşayış sahələrinin notarial qaydada təsdiq edilməklə, habelə notarial qaydada təsdiq edilmədən bağlanmış müqavilələr üzrə, həmçinin mənzil-tikinti kooperativi üzvlərinin ümumi yığıncağının qərarı ilə özgəninkiləşdirilməsidir.
Eyni zamanda, Vergi Məcəlləsinin 150.3-1-ci maddəsinə əsasən, notarius və ixtisaslaşdırılmış hərrac təşkilatları bu Məcəllənin 220.8-ci və 220.8-1-ci maddələrinə uyğun olaraq sadələşdirilmiş vergini hesablayaraq 1 (bir) bank günü ərzində dövlət büdcəsinə ödəyir və hesabat ayından sonrakı ayın 20-dən gec olmayaraq müvafiq icra hakimiyyəti orqanının müəyyən etdiyi forma üzrə bəyannaməni vergi orqanına verməyə borcludur.
Maddələrin məzmunundan göründüyü kimi, yuxarıda göstərilən normalar yaşayış və qeyri-yaşayış sahələrinin hərrac qaydasında təqdim edilməsi zamanı verginin məhz ödəmə mənbəyində, yəni əmlakı əldə edənin həyata keçirdiyi ödənişdən tutulmasını nəzərdə tutur.
Hərrac baş tutmamış elan edildikdə isə ipoteka saxlayan ipoteka predmetini təkrar hərracdakı satış qiymətindən 25 faiz az olmayan qiymətlə ala bilər, bu şərtlə ki, ipoteka predmetinin ən aşağı satış qiyməti ən azı hüquqlarının qeydiyyat növbəliliyinə görə ipoteka predmetini satın alan ipoteka saxlayandan üstün olan digər ipoteka saxlayanların tələblərinin ödənilməsi üçün kifayət qədər olsun.
Qeyd edilən halda əmlakı əldə edən tərəfindən ödəniş həyata keçirilmədiyindən yuxarıda göstərilən normaların tətbiqi mümkünsüz olur. Vergi ödənilməsi qaydasını tənzimləyən müvafiq qanunvericilik normalarına nəzər yetirildikdə, hərracın baş tutmaması səbəbindən əmlakın ipoteka saxlayan tərəfindən əldə edilməsi zamanı vergilərin ödənilməli olub-olmaması məsələsini nizama salan normaların mövcud olmadığı aydın görünür. Eləcə də müvafiq məsələ araşdırılarkən ipoteka saxlayanın, bir çox hallarda məcburiyyət qarşısında qalaraq ipoteka predmetini alması, “İpoteka haqqında” Qanunun 43.9-cu maddəsinə uyğun olaraq, xarakterinə və təyinatına görə ona məxsus ola bilməyən ipoteka predmetini qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydada bir il ərzində özgəninkiləşdirməli olması kimi hallar diqqəti cəlb edir.
Araşdırılan məsələ üzrə vacib məqamlardan biri də ipoteka predmetinin ipoteka saxlayan tərəfindən əldə edilməsi zamanı rəsmiləşdirilmə qaydalarının qanunvericilikdə nəzərdə tutulmamasıdır. Bu isə təcrübədə həmin aktın müxtəlif üsullarla rəsmiləşdirilməsinə və əmlaka dair hüquqların müxtəlif sənədlər əsasında qeydə alınmasına səbəb olur. Halbuki “Daşınmaz əmlakın dövlət reyestri haqqında” Qanunun 8-ci maddəsində və Mülki Məcəllənin 139-1-ci maddəsində daşınmaz əmlak üzərində hüquqların əmələ gəlməsinin, başqasına keçməsinin, məhdudlaşdırılmasının (yüklülüyünün) və xitam verilməsinin dövlət qeydiyyatı üçün konkret əsaslar sadalanmışdır.
Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu Klark Qordon Morrisin şikayəti üzrə 2017-ci il 26 may tarixli Qərarında qanunun aydın olması tələbi ilə bağlı qeyd etmişdir ki, qanunun aydın və proqnozlaşdırıla bilən olması hüquqi dövlətin vacib təzahürlərindən biri olan qanunun ümumiliyini təmin etmək zərurəti ilə uzlaşmalıdır. Nəzərə almaq lazımdır ki, qanunun mətninin mütləq aydınlığı (qanunvericinin bütün mümkün ola biləcək həyati halları qanunda nəzərdə tutması) qeyri-realdır. Bu səbəbdən qanunda ümumi anlayışlardan istifadə edilməsi qaçılmazdır.
Bu baxımdan, hüquqi normaların bəzən qaçılmaz olan natamamlığı və ya qeyri-müəyyənliyi məhz məhkəmə təcrübəsi vasitəsi ilə aradan qaldırılır.
Bu zaman məhkəmə təcrübəsində normativ-hüquqi aktların müddəaları onların konstitusiya hüquqi mənasına uyğun tətbiq olunmalıdır.
Lakin onu da nəzərə almaq lazımdır ki, bəzən fərqli üsullardan (metodlardan) istifadəyə əsaslanan məhkəmə təfsiri nəticəsində hüququn tətbiqinin müxtəlif variantlarının formalaşması mümkündür. Həmin variantların hər biri isə ayrı-ayrılıqda Konstitusiyanın yol verdiyi fərqli hüquqi tənzimləmə modeli çərçivəsində hüquqi cəhətdən əsaslandırılmış sayıla bilər.
Bu vəziyyətdə müvafiq qanunun həqiqi məzmununun müəyyən edilməsinin ən doğru yolu hakimiyyətlərin bölünməsi prinsipinin tələblərinə əsaslanaraq, normanın qanunverici orqan tərəfindən dəqiqləşdirilməsindən ibarətdir. Vergitutma sahəsində isə bu mövqe həm də Konstitusiyanın 73-cü maddəsindən irəli gəlir. Bu maddənin mənasına görə yalnız qanunla müəyyən edilmiş əsaslarla vergiləri tam həcmdə və vaxtında ödəmək hər kəsin borcudur.
Yuxarıda göstərilənləri, habelə müraciətdə qaldırılan məsələyə dair məhkəmə təcrübəsində olan fərqli yanaşmaların mövcudluğunu nəzərə alaraq Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu hesab edir ki, ipoteka saxlayanın məhkəmə qaydasında təmin olunmuş tələbi əsasında, icra məmurunun hərrac təşkilatına verdiyi şifarişi ilə keçirilən təkrar hərracın baş tutmaması nəticəsində ipoteka predmetinin ipoteka saxlayan tərəfindən əldə edilməsi zamanı ödəmə mənbəyində tutulması tələb olunan sadələşdirilmiş verginin ödənilməsi qaydaları qanunverici tərəfindən aydın şəkildə tənzimlənməlidir.
Qeyd olunduğu kimi, bu zaman qanunverici vergitutmanın əsas elementlərini və vergilərin miqdarını, vergi ödəyicilərinin və vergitutma obyektlərinin tərkibini, vergi dərəcələrinin növlərini, vergi dövrünün davamlılığını, vergi bazasının müəyyənləşdirilməsi üçün gərəkli olan dəyər və kəmiyyət göstəricilərini, vergilərin hesablanma qaydasını və s. müəyyən edərkən kifayət qədər geniş mülahizə sərbəstliyinə malikdir.
Oxşar hüquqi mövqelər İnsan Hüquqları üzrə Avropa Məhkəməsinin (bundan sonra – Avropa Məhkəməsi) qərarlarında da əks olunmuşdur. Məhkəmə dəfələrlə qeyd etmişdir ki, Tərəf Dövlətlər öz vergi siyasətlərini formalaşdıraraq və həyata keçirərək, vergilərin ödənilməsini təmin etmək üçün hazırlıq görmək məqsədi ilə müəyyən mülahizə sərbəstliyinə malikdirlər.
Bununla belə, qanunvericinin qeyd edilən mülahizə sərbəstliyi hədsiz deyil və Konstitusiyada təsbit olunmuş tələblərlə, o cümlədən Konstitusiyanın 25-ci maddəsinin I hissəsində və 71-ci maddəsinin II hissəsində əks olunmuş bərabərlik və mütənasiblik prinsipləri ilə məhdudlaşdırılır.
Konstitusiyanın 25-ci maddəsinin müvafiq müddəaları ilə birlikdə götürülən 73-cü maddəsinin mənası ondan ibarətdir ki, vergitutmanın hüquqi tənzimlənməsi konstitusiya prinsipi olan, vergilərin müəyyən edilməsi zamanı hər cür ayrı-seçkiliyi istisna edən bərabərlik prinsipinə əsaslanmalıdır. Bu prinsip Vergi Məcəlləsinin 3.6-cı maddəsində də əks olunmuşdur.
Ayrı-ayrı vergi ödəyicilərinin eyni iqtisadi göstəricilərə malik olması onlara qarşı eyni vergi nəticələrinin baş verməsinə səbəb olmalıdır. Nəzərə almaq lazımdır ki, vəziyyəti bərabər və ya oxşar olan subyektlər üçün fərqli hüquqi nizamlamanın nəzərdə tutulması, əgər bunun üçün obyektiv və ağlabatan əsas yoxdursa, həmin hüquqi vəziyyətin bərabərlik prinsipinin pozulması kimi qiymətləndirilir (Konstitusiya Məhkəməsi Plenumunun “Əmək pensiyaları haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun 37.3.4-cü maddəsinin Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına uyğunluğunun yoxlanılmasına dair” 2014-cü il 14 noyabr tarixli Qərarı).
Bununla yanaşı nəzərə alınmalıdır ki, vergi öhdəlikləri iqtisadi fəaliyyətlə şərtlənir və həmin öhdəliklərin yaranmasından əvvəl, bir qayda olaraq, müvafiq şəxslərin digərləri ilə mülki hüquqi münasibətlərə daxil olması baş verməlidir. Gələcək vergi öhdəlikləri məhz həmin münasibətlərdən irəli gəlir və ya onlarla yaxından əlaqəlidir. Başqa sözlə, vergitutma sahəsində qanunvericilik mülahizəsi həm də vergitutma və təsərrüfat fəaliyyəti arasındakı əlaqə ilə şərtlənir.
Buna görə də, qanunverici, müvafiq hüquqi tənzimləməni həyata keçirərkən, Konstitusiyanın 13 və 29-cu maddələrinin, habelə 71-ci maddəsinin II hissəsinin mənasına görə, təkcə dövlətin iqtisadi təhlükəsizliyi ilə bağlı olan publik maraqlarından deyil, mülki hüquq münasibətlərinin iştirakçısı olan fiziki və hüquqi şəxslərin maraqlarından da çıxış etməlidir. Nəticədə cəmiyyətin maraqlarının qorunması ilə şəxsiyyətin əsas hüquqları arasındakı nisbətin qorunması və Konstitusiyanın müdafiə etdiyi dəyərlər arasında ədalətli tarazlığın yaradılması mümkün olar.
Məsələyə dair oxşar hüquqi mövqelər Avropa Məhkəməsinin qərarlarında da əks olunmuşdur. Məhkəmə qeyd etmişdir ki “İnsan hüquqlarının və əsas azadlıqların müdafiəsi haqqında” Konvensiyanın 1 saylı Protokolunun 1-ci maddəsi müdaxilənin, o cümlədən vergitutma sahəsində, qarşıya qoyulmuş məqsədə ağlabatan şəkildə mütənasib olmasını da tələb edir. Müvafiq olaraq, hüquq və azadlıqlara istənilən müdaxilə cəmiyyətin ümumi maraqları ilə fərdi şəxsin fundamental hüquqlarının müdafiəsi tələbləri arasında “ədalətli tarazlığa” cavab verməlidir. Tələb edilən ədalətli tarazlığa nail olmaq üçün müvafiq şəxs fərdi və həddən artıq yükə məruz qalmamalıdır.
Digər dövlətlərin konstitusiya mühakimə orqanlarının təcrübəsində də analoji mövqelərə rast gəlinir.
Qeyd olunduğu kimi, keçirilmiş təkrar hərrac baş tutmamış elan edildiyi halda sadələşdirilmiş verginin ödənilməli olub-olmaması və ya kim tərəfindən ödənilməli olması mövcud qanunvericilik normaları ilə tam nizamlanmadığından, Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu müvafiq şərhlə məsələnin tənzimlənməsini qeyri-mümkün hesab edir. Bu baxımdan Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu vergilərin dövlətin iqtisadi və sosial proseslərin inkişafına göstərdiyi təsiri, iqtisadi vəziyyəti, eləcə də məhkəmələrdə bu qəbildən olan çoxsaylı işlərin baxılmasının dayandırılmasını nəzərə alaraq qeyd etməyi vacib hesab edir ki, göstərilən məsələlərin qanunvericilikdə mümkün qədər qısa müddət ərzində tənzimlənməsi zəruridir.
Göstərilənləri nəzərə alaraq Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu aşağıdakı nəticəyə gəlib:
– ipoteka saxlayanın məhkəmə qaydasında təmin olunmuş tələbi əsasında keçirilmiş təkrar hərrac baş tutmamış elan edildikdə, ipoteka predmetinin ipoteka saxlayan tərəfindən əldə edilməsi zamanı sadələşdirilmiş verginin ödənilməsi qaydalarının bu Qərarın təsviri-əsaslandırıcı hissəsində əks olunan hüquqi mövqelər nəzərə alınmaqla mümkün qədər qısa müddət ərzində tənzimlənməsi Milli Məclisə tövsiyə edilməlidir.
Bank məsələlərinə yaxın olan hüquqşünas Əkrəm Həsənov isə bu məsələyə münasibət bildirərək, KM-i tənqid edib. Həsənov deyir ki, “mübahisə üzrə qanunlara şərh vermək əvəzinə parlamentə tövsiyə edib ki, “mümkün qədər qısa müddət ərzində” məsələni tənzimləsin”.
“Problemin qısa mahiyyəti ondan ibarətdir ki, bank problemli kredit üzrə ipoteka predmetinə tutma yönəldib, amma hərrac baş tutmayıb (alıcı olmayıb). Qanuna görə bu halda ipoteka predmetini bank özü almalıdır. Bank da alıb. Vergi orqanı da bankdan verginin ödənilməsini tələb edib (bu halda sadələşdirilmiş vergi daşınmaz əmlakın yerləşdiyi yer və sahəsindən asılı olaraq hesablanır). Çünki daşınmaz əmlakın satışı üzrə satıcı vergi ödəməlidir. Lakin burada bank satıcı deyil, alıcıdır. Satıcı ümumiyyətlə yoxdur. Qanuna görə hərrac keçiriləndə ödənilmiş məbləğdən vergini hərrac təşkilatı tutub ödəməlidir. Lakin ödəniş də olmadığı üçün (bank əmlakı ona qaytarılmayan kreditin hesabına alıb axı) hərrac təşkilatı da vergini ödəyə bilməyib. Məhz buna görə də vergi orqanı vergini bankdan tələb edir. Həqiqətən də mürəkkəb məsələdir. Oxşar problem dəyişdirmə müqaviləsi üzrə də yarana bilər: vergini notarius tutub ödəməlidir, lakin tərəflər bir-birinə heç bir ödəniş etməyib!
Göründüyü kimi, Konstitusiya Məhkəməsi qərarında iki mövqedən birini təsbit etməli idi: 1) Vergi Məcəlləsinin 3.11-ci maddəsi (“Vergilər haqqında qanunvericiliyin bütün ziddiyyətləri və aydın olmayan məqamları, vergi ödəyicisinin xeyrinə şərh edilməlidir”) rəhbər tutularaq vergi ödənilməməlidir; 2) verginin məhz alıcının ödəməli olduğu məbləğdən tutularaq ödənilməsi rəhbər tutularaq (dəyişdirmə müqaviləsi üzrə analogiya), vergi bankdan tutulmalıdır.
Lakin Konstitusiya Məhkəməsi bu mövqelər arasında seçim etməkdən boyun qaçırıb, şərh verməkdən imtina edib. Milli Məclisə müraciət edib ki, qanunvericiliyi təkmilləşdirsin. XIX əsrdə Fransada belə yanaşma var idi: qanunlardakı boşluq və ziddiyyətlərə parlament özü aydınlıq gətirirdi. Amma fransızlar bu mürəkkəb və üzücü təcrübədən tezliklə imtina etməli oldular. Bizim Konstitusiya Məhkəməsi isə parlamentdən izahat yox, qanunvericiliyin təkmilləşdirilməsini istəyir.
Lakin qanunvericiliyin hər hansı təkmilləşdirilməsi yalnız gələcək münasibətləri tənzimləyəcək. Qanunun isə geriyə qüvvəsi yoxdur. Uzaqbaşı qanun məsələni vergi ödəyicisinin xeyrinə həll etsə, geriyə qüvvəsi olacaq. Bəs fərqli həll etsə, onda necə?..
Ümumiyyətlə isə Konstitusiya Məhkəməsinin bu cür mövqe sərgiləməsi onun mahiyyətinə, hüquq elminə və dünya təcrübəsinə ziddir. Çünki qəbul olunmuş həqiqətdir ki, qanunlarda həmişə boşluq və ziddiyyətlər olur. Konstitusiya Məhkəməsinin də işi elə ondan ibarətdir ki, şərh verməklə onları aradan qaldırsın. Bu halda Konstitusiya Məhkəməsi faktiki olaraq normayaradıcılıqla məşğul olur (yeri gəlmişkən, bəzən bizim Konstitusiya Məhkəməsi bunu edir də, hətta daha mübahisəli, şübhəli və əcaib müstəvidə də). Olmalıdır da! Əks halda, real həyatdakı problemlər qanunların qeyri-təkmilliyi üzündən həll olunmamış qalar. Konkret bu vergi problemi üzrə də oxşar işlərə baxan məhkəmələr indi nə etməlidir? İşlərə baxmasınlar ki, nədir-nədir, onların şərh gözədikləri Konstitusiya Məhkəməsi problemi Milli Məclisə ötürüb? Axı Mülki Məcəllənin 11.5-ci maddəsinə görə mülki hüquq münasibətlərini tənzimləyən hüquq normasının olmaması və ya onun qeyri-müəyyənliyi məhkəmənin mülki işə baxmaqdan imtina etməsinə əsas verə bilməz.
Hüquqi dövlətdə belə hallar olmamalıdır! Bu yanaşma dövlət başçısının start verdiyi məhkəmə-hüquq islahatlarına qətiyyən uyğun deyil! Konstitusiya Məhkəməsi əsas vəzifəsini icra etmirsə, kimə lazımdır axı?”, deyə eksper bildirib.
