Türkiyədə lirənin dəyər itirməsi gündəmin əsas mövzusu olmaqda qalır. Hələ də narahatlıq və qeyri-müəyyənlik davam etməkdədir. Dollar/lirə cütlüyünün məzənnəsi tarixi maksimum yeniləməklə 13 səviyyəsini aşsa da, sonradan korreksiya edərək 11.80-12.40 aralığında dəyişməkdədir. Baş verənlərin dünəni, bu günü və sabahı haqqında iqtisadçı Elman Sadıqovın Banker.az saytına özəl müsahibəsini təqdim edirik.
—Elman bəy, əvvəla ölkəmizi də yaxından maraqlandıran və qayğılandıran məsələ ilə bağlı müsahibə üçün təşəkkür edirik. İlk sualımız lirənin ucuzlaşma səbəbləri haqqındadır. Bəziləri bunun iqtisadi, bəziləri isə xarici qüvvələr türk iqtisadiyyatını zəiflətmək üçün türk lirəsinə hücum edirlər kimi fikirlərlə siyasi səbəblərinin olduğunu bildirirlər. Sizcə hansı tərəf haqlıdır?
— Hər iki tərəf haqlıdır. Əvvəla, türk lirəsinin zəifləməsini şərtləndirən çox önəmli iqtisadi səbəblər vardır. Uzun illər ərzində alınan borcların daha çox inşaata, uzunmüddətli inşaat layihələrinə xərclənməsi (iqtisadi əhəmiyyətə malik su anbarları, elektrik enerji stansiyaları və sair layihələr burada istisnadır) xarici borcları artırdı. Həmin borcların zamanı gəldikdə ödəniş üçün lazım olan xarici valyutaya artan tələb kifayət qədər qarşılanmadı. Dollar dəyər qazanmağa başladı. Bu mərhələdə tədiyə və ticarət balanslarında mənfi saldo yaranmağa başladıqda qardaş Türkiyə qərarlılıq sərgiləmədi və dolların kursu ilə bağlı siyasət formalaşdırmaqda gecikdi. Dollar ehtiyatlarının sürətlə azalması, monetar siyasətdə buraxılan bəzi səhvlər, pandemiya, pandemiya nəticəsində ixracın azalması fonunda enerji qiymətlərinin artışı və idxalın artması lirəyə olan təzyiqləri artırdı və dəyərdən düşməsini qaçılmaz etdi.
Bu mərhələdə həmişə xarici qüvvələr də prosesə qoşulur və qazanmaq üçün vəziyyətdən istifadə etməyə başlayırlar. Bu həmişə olub. Məsələn, 1997-ci ildə Tailandın pul vahidi baht iqtisadi vəziyyət səbəbindən zəifləməyə başladıqda Soros həmin valyutaya hücum təşkil edir. 100 milyonlarla dollarlıq short (qısa) mövqe açır. Short (qısa) mövqe olmayan əmtəəni sonradan geri almaq şərti ilə satmaqdır. Tailand bahtı təzyiqə dözmədi, çökdü. 1997-ci ilin məşhur Asiya pələngləri adlanan ölkələrin böhranı başladı. 1991-ci ildə Sorosun funt sterlinqə məşhur hücumu (Soros funtun devalvasiyası nəticəsində 2 həftədə 1 milyard dollardan çox pul qazanmışdı və bu əməliyyat Soros Böyük Britaniya bankını çökdürdü adı ilə məşhurdur), 1980-1990-cı illərdə Argentina və Meksika valyutalarına hücumları və sair məşhur hadisələrdir. Valyutanın zəifləməsinin qaçılmaz olduğunu gördükdə zəif yerdən vuraraq hadisələri sürətləndirirlər. Güclü valyutaya hücum etmirlər. İqtisadi göstəriciləri tam zəifləməyən ölkələrin valyutalarına da qarşı Sorosun hücumları olub. Lakin, həmin hücumlarda Soros özü böyük maliyyə itkilərinə məruz qalıb və uğursuz olub. Bu hücumların məqsədi daha çox pul qazanmaq, iqtisadiyyatı zəiflədib sonra borc pul vermək, həmin bazara daxil olmaqdır. Siyasi səbəblər də var. Amma mövzu iqtisadiyyatdır. Bir şeyə əmin olaq ki, əgər ölkənin iqtisadi göstəriciləri normal və valyutası dayanıqlıdırsa belə hücumlar olmur, istisnadır. Türk lirəsinin (TL) zəifləməsi üçün əsaslar və mənfi iqtisadi göstəricilər olmasa, belə hücumlar olmaz.
— İlk dəfə 2019-cu ildə dolların 12 TL olacağını bildirmişdiniz. 40-50 gün öncə dollar 9 TL-yə yaxınlaşdıqda müsahibələrinizin birində 10 TL-nin psixoloji, 12 TL-nin isə qırmızı xətt olduğunu bildirdiniz. Hadisələrin gedişi haqlı olduğunuzu göstərdi. Həqiqətən 10 TL-dən sonra ciddi psixoloji gərginlik və sürətli ucuzlaşma getdi. Dollar hazırda 12 TL ətrafında qərarlaşdı. Bu hesablamalarınız lirənin kursuna həqiqətən də iqtisadi göstəricilərin həlledici təsiri olduğunu göstərir. 1 dollar/12 TL kursunun son hədd olduğunu deyə bilərikmi?
— İndiyə qədər tədiyə balansı və ticarət balanslarının dinamikası, valyuta ehtiyatları və intervensiyaların həcmi, mövsümlər, ayrı-ayrı iqtisadi sahələrin ticarət və tədiyə balanslarındakı göstəriciləri və dinamikasının modelləşdirilməsi, simulyasiyaları qeyd olunan rəqəmləri əldə etməyə, proqnozlaşdırmağa imkan verdi. Hazırda 12 TL Türkiyə iqtisadiyyatı üçün həm məqbul, həm də bundan sonra ucuzlaşmaya imkan verməmək şansını saxlayan kurs hesab edilə bilər. Amma bunun şərtləri var.
— Hansı şərtləri nəzərdə tutursunuz?
— Əvvəla, qardaş ölkə lirənin devalvasiyasının inflyasiyaya nəticələrini bu gün tam olaraq hiss etməyəcək. Manatın devalvasiyası ilə bağlı 2015-ci ildə qeyd etdiyim fikirləri təkrar edirəm. Devalvasiyanın inflyasiyaya təsirinin daha çox gecikmə (lag) effekti vardır. Yəni, devalvasiya zamanı daha çox qıtlıq ola bilər, nağd çatışmazlığı səbəbindən hətta müəyyən əmtəələrdə ucuzlaşma olur. Anbarlarda devalvasiyadan öncə alınmış mallar mövcuddur. Amma aylar sonra həmin anbarlar boşalıb yeni mallar alındıqca bahalaşmalar daha çox hiss olunur. Bu bahalaşma yeni inflyasiya təzyiqləri yaradır. Əgər ölkə devalvasiyanı mal və xidmət (məsələn, turizm) ixraclarının artımına transfer etməsə ikinci, üçüncü devalvasiya dalğalarının təzyiqinə məruz qala bilər. Digər məsələ, faiz dərəcələri ilə bağlıdır. Mərkəzi Bankın illik faiz dərəcəsinin illik inflyasiya dərəcəsindən aşağı olmasının bədəli çox ağır ödənilir. İqtisadi nəzəriyyələrə qarşıdır. Mən əslində qardaş ölkənin dəyərli Prezidentinin mövqeyini anlayıram. Aşağı faizlə inflyasiyanı aşağı çəkmək. Amma nəzərə alınmayan bir məqam var. Aşağı faizlə verilən kredit inflyasiyaya müsbət tərəfdən o halda təsir edə bilər ki, verilən kreditin həcmi dövriyyədə olan pul həcminin heç olmasa 30%-i qədər olmalıdır. Bu qədər kredit vermək üçün bankların nə pulları var, nə imkanları, nə də həvəsləri. Hətta hər üçü olsa belə, bu qədər əlavə pul kütləsinin özü ciddi inflyasiya təzyiqi deməkdir. Aşağı faizli külli miqdarda kreditlə siz yeni inflyasiya təzyiqi yaradırsınız. Yenidən mənfi hadisələrin bir-birlərini zəncirvari reaksiyalarla sürətləndirən mənfi çevrəyə düşürsünüz. Digər şərtlər də var. Paralel olaraq islahatların keçirilməsi, hazırda buraxılan səhvlərin davam etdirilməməsi və sair.
—Tanınmış investisiya bankı “Société Générale” düşünür ki, Türkiyə valyutası növbəti ilin sonuna daha da ucuzlaşacaq. Onlar dollar/TL cütlüyü üçün 13.9 səviyyəsini müəyyən edirlər. Sizcə bu proqnozlar özünü doğrulda bilərmi?
— Hazırda dollar/TL cütlüyü ilə bağlı müxtəlif proqnozlar mövcuddur. Burada pandemiya kimi önəmli amil də vardır, neftin qiymətləri də. Monetar siyasətin təhlükəli tərəflərindən biri də odur ki, ölkələri bir çox hallarda gərginliyə salaraq yanlış qərarların qəbuluna sövq edir. Növbəti ilin sonuna dollar/TL cütlüyünün hansı səviyyədə olacağı Türkiyənin bundan sonra atacağı addımlardan asılıdır. 12 TL səviyyəsini saxlamaq mümkündür və kifayətdir. Amma, bu gün şahidi olduğumuz qeyri-müəyyənlik davam edərsə, (faizlərin daha da aşağı salınacağı kimi) hazırda səsləndirilən fikirlər həyata keçər və ya davam edərsə dollar/TL cütlüyündə daha yüksək səviyyələrin şahidi ola bilərik.
— Hazırda da səhvlər buraxılır? Hansı səhvlərdir?
— Devalvasiya hazırlıqlı, ani və qısa müddətli olur. İkincisi, devalvasiyadan sonra hədəf kurs olur. Hökumət bazara mesaj verir ki, məsələn 12 TL bizim üçün qırmızı xətdir. Dolların 12 TL-ni keçməməsi üçün iqtisadi rıçaqlardan istifadə edəcəyik. Bazar da anlayır ki, lirə bundan sonra ucuzlaşmayacaq. Lirəyə hücum edilmir. Lazım olduqda, hökumət həmin kursu saxlamaq üçün konkret addım atır. Faizləri 1-2 faiz bəndi artırır və sair. Amma iqtisadi rıçaqlardan istifadə əvəzinə administrativ rıçaqlardan istifadə etmək vəziyyəti daha da mürəkkəbləşdirir. Açığı 12 TL Türkiyəyə öz tədiyə və ticarət balanslarını növbəti 6-7 ay ərzində davamlı (fraqmental deyil, davamlı) müsbət saldoya çevirmək imkanı verəcək kursdur. Burada yeganə ən böyük risk pandemiyadır. Lakin, ciddi səhvlər buraxmaq lirənin devalvasiyasının gətirdiyi risk və mənfi amilləri daha da dərinləşdirər, müsbət tərəfləri isə neytrallaşdırar.
— Elman müəllim, lirənin bu qədər ucuzlaşmasına yol verməyi də səhv hesab etmək olar.
— Gəlin məsələləri qarışdırmayaq. Lirəni Türkiyə hökuməti öz istəyi, xoşu ilə ucuzlaşdırmadı. Lirənin ucuzlaşması labüd və qaçılmaz idi, iqtisadi gerçəkliklər bunu diktə edirdi. Məsələ, lirənin ucuzlaşıb ucuzlaşmaması deyil. Məsələ, lirənin ucuzlaşma sürəti, zamanı (bu ucuzlaşma 2019-cu ildə, heç olmasa 1 il öncə və ya ən geci bu ilin mart-aprel aylarında olsaydı daha az zərərlə daha yüksək mənfəət verərdi. İndi riskli məqamlar çoxdur. O cümlədən koronavirusun yeni növü (Omikronun yayılması və sair) və hazırda kursla bağlı qeyri-müəyyənlikdir. Yəni, məsələyə nöqtə qoymaq zamanı çoxdan çatıb. Əks halda, dollarlaşma davam edəcək, investisiya qoyulmayacaq, ölkədən kapital axını və inflyasiya artacaq. Ən təhlükəlisi isə növbəti devalvasiya gözləntiləri səbəbindən satışların dayandırılması və biznesin davamlılığı risklərinin formalaşmasıdır.
— Hazırki məqamda Türkiyə hansı ölkədən yaxşı nümunə götürə bilər?
— Monetar siyasət mürəkkəb məsələdir. Burada monetar siyasətdə iqtisadi nəzəriyyələr, gerçəkliklərin nəzərə alınması vacibdir. Amma reseptlər, siyasətin həyata keçirilməsi, istifadə olunan rıçaqlar və onların əlaqəsi məsələsi fərqlidir. Məsələn, ABŞ və Böyük Britaniyanın monetar siyasətində ciddi və dərin fərqlər var. Baxmayaraq ki, hər ikisi inkişaf etmiş ölkədir, valyutaları sərbəst dönərli valyutalardır, maliyyə mərkəzləridir, təcrübələri çoxdur. Məsələn, resurs ölkələri ilə digər ölkələrin monetar siyasətləri tamamilə fərqlidir. Amma, əlbəttə özünü doğrultmuş müəyyən reseptlər də mövcuddur ki, əsas məsələ həmin reseptlər arasından daha uyğununu seçə bilməkdir.
— Türkiyənin hazırki vəziyyətdən çıxması üçün nə qədər zamana ehtiyacı var?
— Bunu heç kim deyə bilməz. Bu məsələ Türkiyənin bundan sonra atacağı addımlardan asılıdır. Amma, qardaş ölkə bu çətinliyi əlbəttə dəf edəcək. Çünki, özünü tənzimləyə bilən, güclü, istehsal və ixrac potensialı yüksək olan, ən əsası isə bu cür böhranlardan çıxmaq üçün təcrübələri olan maliyyə və real sektorlara malik ölkədir. Məsələ vəziyyətdən çıxıb çıxmaması deyil, zaman məsələsidir.
— Ölkəmizə təsirləri necə olacaq?
— Bu gün müəyyən təsirləri olsa da, bunları ciddi və riskli adlandırmaq doğru olmaz. Çünki, ölkə iqtisadiyyatının bu gün həmin təsirləri neytrallaşdırmaq imkanları var. Amma qardaş ölkədə iqtisadiyyatda baş verən bu günki hadisələr uzanarsa, dərinləşərsə ölkəmiz üçün birbaşa və dolayı ciddi mənfi təsirləri əlbəttə ola bilər. Amma düşünürəm ki, hazırda Türkiyədə baş verənlər yaxın müddət ərzində öz həllini tapacaq və vəziyyət stabilləşəcək.
— Elman müəllim, ətraflı və geniş müsahibəyə görə Sizə təşəkkür edirik.
— Mən təşəkkür edirəm, sağ olun.
