Amerikanın “Eli Lilly” və Danimarkanın “Novo Nordisk” şirkəti piylənmə əleyhinə preparatlar bazarına girərək rəqiblərini nəzərəçarpacaq dərəcədə geridə qoydular. Hər iki şirkət o qədər yaxşı işləyir ki, getdikcə daha çox analitik duopoliyanın formalaşmasını proqnozlaşdırır.
Onların həqiqətən də bölüşdürülməli olduğu nəsə var: “Goldman Sachs”a görə, qlobal piylənmə ilə mübarizə bazarı yaxın illərdə təxminən 16 dəfə, 2023-cü ildəki 6 milyard dollardan 2030-cu ilə qədər 100 milyard dollara qədər arta bilər. “Eli Lilly” və “Novo Nordisk”, banka görə, bazarın 80%-ə qədərini təşkil edəcək. “Bloomberg” bu əczaçılıq şirkətlərinin bir-birləri ilə necə rəqabət apardıqlarından və bu yarışın nəticələrindən danışıb.
Piylənmə əleyhinə iynə
Sentyabr ayında “Novo Nordisk” qısa müddət ərzində Avropanın ən dəyərli şirkəti oldu. Əczaçılıq şirkətinin uğuru şəkər mübadiləsinə nəzarətdə iştirak edən GLP-1 (qlükaqona bənzər peptid-1) hormonunun təsirini təqlid edən “Wegovy” və “Ozempic” dərmanları ilə təmin edildi. Dərmanlar əvvəlcə 2-ci tip diabetin müalicəsi üçün hazırlanmışdı, lakin araşdırmalar göstərdi ki, onlar yemək zamanı toxluq hissini “açır” və arıqlamağa kömək edir.
1990-cı illərdə GLP-1 bir qrup “Eli Lilly” alimi, o cümlədən hazırda biokimya üzrə fəxri professor və İndiana Universitetinin biomolekulyar elmlər kafedrasının sədri olan Riçard DiMarçi tərəfindən tədqiq edilmişdir. Sonra, üç onillik əvvəl, kiçik bir araşdırmada sübut edildi ki, GLP-1 qida qəbulunu azaldır və arıqlamağa səbəb olur. “Lilly”nin etməli olduğu tək şey bu texnologiyadan istifadə edərək məhsul yaratmaq və ən azı on il ərzində onu satmaq üçün eksklüziv hüquqlar əldə etmək idi.
Amma rəhbərlik bu yolu tutmadı. Bunun əvəzinə, “Lilly” diabet müalicəsinin əsas sahələrinə, məşhur antidepresan “Prozac” üzərində araşdırmalara və xərçəng dərmanlarının inkişafına diqqət yetirdi. DiMarçi əczaçılıq şirkətinin top menecerlərinin arqumentlərini sadalayır: “Piylənmə xəstəlik deyil”, “Heç kim arıqlamaq üçün özünə iynə vurmayacaq” və digərləri.
Sonda alim qərara gəldi ki, əgər “Lilly” GLP-1 peptidinə əsaslanan piylənmə dərmanlarından pul qazanmaq istəmirsə, o bunu özü edəcək. 2003-cü ildə 22 illik təcrübədən sonra DiMarçi şirkəti tərk etdi. Alim kəşfini kommersiyalaşdırmaq və patentləşdirmək qərarına gəldi. DiMarçi həm diabet, həm də piylənmə ilə mübarizədə iştirak edən üç biotexnologiya şirkəti yaratdı və uğurla satdı: ikisini “Lilly”nin əsas rəqibi “Novo Nordisk” açıqlanmayan məbləğə aldı, digəri isə təxminən 540 milyon dollara “Roche Holding”ə satıldı.
Sonrakı iki onillikdə şirkət arıqladan dərmanların hazırlanmasına maraq göstərməyə davam etdi. 1990-cı illərdən bəri “Lilly”nin məhsul inkişafı üzrə baş vitse-prezidenti Cefri Emmik deyir: “Biz onların bu qədər uğurlu və effektiv olacağını gözləmirdik”.
“Lilly”ni al
DiMarçinin patentinin müddəti 2017-ci ildə başa çatdı və bir il sonra “Novo” şirkəti “Ozempic” preparatını istehsal etməyə başladı. Onun aktiv maddəsi semaqlutid GLP-1 hormonunu təqlid edirdi. Semaqlutidə əsaslanan başqa bir dərman “Wegovy” çəki itirmək üçün xüsusi olaraq hazırlanmışdır. “Bloomberg” yazır ki, hər iki dərman “Novo”ya təxminən 33 milyard dollar qazandırdı.
Və bu an “Lilly” nəhayət qarşıdurmaya girməyə qərar verdi. 2023-cü ilin dekabrında əczaçılıq nəhəngi arıqlamaq üçün qabaqcıl “Zepbound” dərmanının (onun aktiv maddəsi tirzepatiddir) əvvəllər təsdiqlənmiş “Mounjaro” ilə birlikdə ABŞ apteklərində satılmağa başladığını elan etdi. “Zepbound” ilə aparılmış tədqiqatlar göstərdi ki, o, hər hansı digər “Nova” məhsulları ilə müqayisədə arıqlamağı təşviq etməkdə daha effektiv və təhlükəsizdir.
Nəticə etibarı ilə investorlar şirkətin inkişafını davam etdirəcəyinə böyük ümidlər bəsləyirdilər. Avqust ayında onun bazar kapitallaşması əczaçılıq şirkətləri arasında ilk dəfə olaraq 500 milyard dolları ötdü.
Müəyyən mənada “Lilly”nin piylənmə əleyhinə dərman biznesi bir sıra təsadüflərin nəticəsi idi. 2017-ci ildə Devid Riks baş direktor vəzifəsini tutduqdan sonra şirkətin ən yaxşı alimlərindən biri Daniel Skovronskiyə ən perspektivli diabet tədqiqatı tapmağı tapşırdı. O, tirzepatid haqqında kiçik bir hesabat tapdı və klinik sınaqda bəzi iştirakçıların arıqladığını gördü.
Tədqiqatı nəzərdən keçirdikdən sonra Riks dərmanı dərhal bazara çıxarmaq qərarına gəldi. Bu ilin noyabr ayında ABŞ Qida və Dərman İdarəsi (FDA) arıqlamaq üçün “Zepbound” istifadəsini rəsmi olaraq təsdiqlədi.
Satışa çıxandan cəmi bir ay sonra analitiklər “Zepbound” dərmanına tələbin kəskin artdığını qeyd etdilər. Nəşrin istinad etdiyi “BMO Capital Markets”in məlumatlarına görə, həftə ərzində yazılan reseptlərin sayı 192% artdı. Müqayisə üçün “Nova”nın eyni nəticəni əldə etməsi üç-dörd dəfə uzun çəkdi.
Estafet yarışı
“Eli Lilly” və “Novo Nordisk” arasındakı rəqabət əslində ötən əsrə gedib çıxır. O dövrdə 1922-ci ildə ilk insulin inyeksiyası yaradılana qədər şəkərli diabet ölümcül diaqnoz hesab olunurdu. Beləliklə, “Lilly” ABŞ-da, “Novo” isə ABŞ bazarından kənarda kommersiya istehsalına başladı. Sonrakı 100 il ərzində şirkətlər bir-birindən üstün olmağa çalışdılar və yeni dərmanlar qrupu – GLP-1 hormon aqonistləri meydana çıxdı.
Bununla belə, insulinin əsas istehsalçısı kimi tarixə düşmüş “Novo” elmi bir irəliləyiş əldə etməyə tələsmirdi. Byerre Knudsen xatırlayır ki, o, həmkarlarının piylənmənin müalicəsi məsələsinə laqeyd münasibəti ilə qarşılaşsa da, şirkətdə onun tədqiqatına inanan insanlar var idi: “Rəhbərlik məni dəstəklədi”.
İnsulin “Lilly”yə sabit gəlir gətirsə də, prioritet hesab edilmirdi. Alimlər digər xəstəliklərlə mübarizə aparmağa çalışırdılar. Xüsusilə, 1990-cı illərdə “Prozac” satışları ümumi satışların 35%-ni təşkil edirdi. Lakin 2001-ci ildə şirkətin antidepresan üçün patentinin müddəti başa çatdı, bundan sonra bazarı generiklər ələ keçirməli idi.
Eyni zamanda, Knudsen “Novo”da GLP-1 layihəsi üçün mübarizə aparırdı. Tədqiqat nəticələri müsbət olduqca dəstək də artırdı. Dönüş nöqtəsi Amerika Tibb Assosiasiyasının 2013-cü ildə rəsmi olaraq piylənməni bir xəstəlik kimi təyin etməsi oldu. O an “Novo” dərmanı demək olar ki, hazır idi. Şirkət “Saxenda”nın təsdiqlənməsi üçün FDA-ya müraciət etdi və bir il sonra ilk GLP-1 əsaslı dərman aldı.
“Lilly” həmin vaxtda Alzheimer xəstəliyi ilə bağlı araşdırmalarla məşğul idi və bu sahəyə 3 milyard dollar xərcləsə də, heç bir nəticə əldə edə bilməmişdi. 2017-ci ildə tirzepatidin arıqlamaq potensialı aşkar edildikdən sonra Devid Riks Skovronsiyə “estafet yarışını mümkün qədər tez qazanmağı” əmr etdi.
İki il sonra şirkət araşdırması göstərdi ki, bəzi xəstələr dərman qəbul edərkən 26 həftə ərzində 25 funta (11 kq) qədər arıqlayıblar. Əvvəllər belə bir nəticənin yalnız cərrahiyyə yolu ilə əldə oluna biləcəyinə inanılırdı. Riks başa düşdü: “Dərman nəinki əla ola bilər, həm də əla olacaq”.
Sonra nə?
1990-cı illərin sonlarında DiMarçi ilə bir şirkətdə işləyən Matthias Çop deyir ki, “Lilly” piylənmə əleyhinə dərman bazarına genişmiqyaslı hücuma keçsə də, daha perspektivli kimyaya malik idi. Bu, əsasən, hazırda “Lilly”nin elmi və tibbi direktoru olan Skovronsky ilə bağlıdır. O, “Novo”ya çatmaq üçün inkişaf prosesini yarıya endirməli idi.
“Zepbound”un aktiv maddəsi olan tirzepatid aclığı tənzimləmək üçün iki hormonun, GLP-1 və GIP-in hərəkətlərini təqlid edir. Bəzi tədqiqatlar deyir ki, dərman 72 həftə ərzində bədən çəkinizin 20.9%-ni itirməyə kömək edə bilər. Müqayisə üçün, “Wegovy” qəbul edən xəstələr 68 həftə ərzində orta hesabla 14.9% itirirlər Hazırda dərmanın tablet şəklində sınaqdan keçirilməsinin son mərhələləri davam edir.
Bundan əlavə, başqa bir aqonist inkişaf etdirilir – bir anda üç hormonun hərəkətini təqlid edən retatrutid: GLP-1, GIP və GCGR. İlkin nəticələr göstərir ki, bu dərmanı qəbul edərkən, subyektlərin bədən çəkisi 48 həftə ərzində demək olar ki, üçdə bir qədər azalıb.
“Goldman Sachs” analitikləri “Zepbound”u klinik profili, “Lilly”nin nüfuzunu və möhkəm təchizat zəncirini nəzərə alaraq “bazarın gələcək lideri” kimi görürlər. Keçən il ərzində onun səhmlərinin qiyməti təxminən 80% artıb (“Novo” səhmləri isə 50% bahalaşıb). İnvestorlar və analitiklər “Lilly”nin satışları 1 trilyon dollara çatan ilk əczaçılıq şirkəti olacağını gözləyirlər. Həkimlər isə öz növbəsində dərmanların qiymətinə diqqət çəkirlər. “Zepbound”un qiyməti ABŞ-da 1 060 dollardır – bu, “Wegovy”dən 289 dollar aşağıdır. “Bloomberg”in izah etdiyi kimi, bu, təkcə müştəriləri cəlb etmək üçün deyil, həm də gəlirli Amerika sığorta bazarına daxil olmaq üçündür.
