Əgər Silikon Vadisinin proqnozları heç olmasa qismən gerçəkləşsə, bəşəriyyəti misli görünməmiş silkələnmələr gözləyir.
Tarixin böyük bir hissəsində ən etibarlı proqnoz belə olub: hər şey əvvəlki kimi qalacaq. Ancaq bəzi dövrlərdə gələcəyi proqnozlaşdırmaq mümkünsüz olur. Silikon Vadisinin texnologiya liderləri bildirirlər ki, bəşəriyyət bu cür dönüş nöqtəsinə yaxınlaşır — cəmi bir neçə il ərzində süni intellekt (Sİ) insanı bütün zehni bacarıqlarda geridə qoyacaq. Bu iddia ciddi düşünmə tələb edir. Əgər bu baş versə, nəticələri dünya iqtisadiyyatı tarixindəki ən böyük dəyişikliklər qədər əhəmiyyətli olacaq.
Son on il ərzində baş verən texnoloji sıçrayışlardan sonra Sİ-nin imkanları proqnozları dəfələrlə qabaqlayıb. Bu il OpenAI və Google DeepMind-ın böyük dil modelləri Beynəlxalq Riyaziyyat Olimpiadasında qızıl medal qazanıb — bu, 2021-ci ildəki proqnozlara görə 18 il tez baş verib. Modellər sürətlə güclənir və bu həm texnologiya şirkətləri arasında “qalib hər şeyi alır” prinsipi ilə gedən mübarizə, həm də ABŞ və Çin arasındakı geosiyasi rəqabət sayəsində baş verir. 2027-ci ilə qədər GPT-4 modelindən 1000 dəfə artıq hesablama gücü ilə yeni bir Sİ modelinin hazırlanması gözlənilir.
Bu tendensiya 2030 və ya 2032-ci illərdə süni intellektin imkanları haqqında nə deyir? Bir çoxları qorxulu ssenarilərdən ehtiyat edir: məsələn, Sİ-dən istifadə edən terrorçuların milyardlarla insanı öldürə biləcək bioloji silah hazırlaması və ya səhv tənzimlənmiş Sİ-nin nəzarətdən çıxaraq insandan daha ağıllı hala gəlməsi. Bu kimi risklərə niyə bu qədər diqqət yetirildiyi aydındır. Lakin bu qorxular, yaxın və ehtimal olunan – lakin apokaliptik olmayan – nəticələr üzərində düşünməyə mane olur.
İnkişafın Yeni Dövrü
1700-cü ilə qədər dünya iqtisadiyyatı hər əsrdə orta hesabla sadəcə 8% artım göstərirdi. O vaxtlar kimsə fərqli nəsə proqnoz etsəydi, dəli hesab olunardı. Lakin sonrakı 300 il ərzində, sənaye inqilabının təsiri ilə bu artım faizi 350%-ə yüksəldi. Ölüm halları azaldı, doğumlar artdı. Əhali çoxaldıqca yeni ideyalar yarandı və iqtisadiyyat davamlı şəkildə böyüdü. Bu artım insan potensialına bağlı olduğundan, nisbətən yavaş gedirdi. Zaman keçdikcə insanlar daha az uşaq sahibi oldu və bu, rifahın artmasına və həyat səviyyəsinin ildə orta hesabla 2% yüksəlməsinə səbəb oldu.
Silikon əsaslı yaşayış
Süni intellektin bu cür demoqrafik məhdudiyyətləri yoxdur. Texnoloji liderlər bildirirlər ki, bu, kəşflərin sürətini kökündən dəyişəcək. OpenAI-nin rəhbəri Sem Altman düşünür ki, artıq gələn ildən etibarən Sİ “yeni ideyalar” yarada biləcək. Hətta bu texnologiya artıq özünü təkmilləşdirən yeni modellərin hazırlanmasında insanlara kömək edir. Bəziləri hesab edir ki, 2028-ci ilə qədər Sİ öz-özünü inkişaf etdirmə qabiliyyətinə tam sahib olacaq.
Bu isə ikinci bir iqtisadi sıçrayışa səbəb ola bilər. Əgər texnoloji irəliləyişlər insan müdaxiləsi olmadan təkcə hesablama gücünə əsaslansa və əldə edilən mənfəət daha güclü maşınların yaradılmasına yönəldilsə, o zaman sərvət inanılmaz sürətlə toplanmağa başlaya bilər. İqtisadçılar uzun müddətdir bilirlər ki, ideya axtarışı prosesinin avtomatlaşdırılması riyazi baxımdan çox sürətli artım deməkdir. Epoch AI analitik mərkəzinin optimist proqnozuna görə, süni intellekt işlərin cəmi 30%-ni yerinə yetirə bildiyi anda, iqtisadi artım ildə 20%-i keçəcək.
İlhamverici düşünənlər, o cümlədən Elon Musk, hesab edir ki, özünü təkmilləşdirə bilən Sİ nəticədə superzəkaya çevriləcək. Bu, bəşəriyyətə daha yaxşı robotlar, raketlər və enerji sistemləri yaratmaq imkanı verəcək. Enerji və insan ömrü artıq iqtisadi inkişaf üçün məhdudiyyət olmayacaq. O zaman iqtisadiyyatı yalnız fizika qanunları məhdudlaşdıracaq.
İnsan harada dayanacaq?
Bir qədər daha real baxsaq və Sİ-nin insan səviyyəsinə tədricən çatdığını düşünsək, bu texnologiyanın əmək bazarına təsiri necə olacaq? Bir işin kompüter gücü ilə görülə bilməsi, həmin iş üçün ödəniləcək maaşın yuxarı həddini müəyyən edəcək: əgər Sİ işi daha ucuz yerinə yetirə bilirsə, niyə insana daha artıq ödənilsin? Lakin bəzi istisnalar — avtomatlaşdırılması çətin olan bacarıqlar və ya Sİ ilə sinxron işləyə bilən insanlar — yüksək qazanc əldə edəcək. Amma ən böyük gəliri yəqin ki, süni intellekt texnologiyalarına sahib olan kapital sahibləri qazanacaq.
Digər insanlar isə həm Sİ-nin məhdudiyyətlərinə, həm də yeni varlıların sərvət xərclərinə uyğunlaşmaq məcburiyyətində qalacaqlar. Avtomatlaşdırmanın mümkün olmadığı sahələrdə maaşlar sürətlə arta bilər. Bu hadisəyə “məsrəf xəstəliyi” deyilir və hətta ümumi daxili məhsulun (ÜDM) sürətli artımını belə məhdudlaşdıra bilər.
Yeni bolluq və qıtlıq modelləri qiymətləri də dəyişəcək. Süni intellektlə istehsal olunan məhsullar – tam avtomatlaşdırılmış zavodların malları və ya rəqəmsal əyləncə – sürətlə ucuzlaşacaq. Əgər işinizi Sİ-yə uduzmaqdan qorxursunuzsa, heç olmasa daha çox məhsula əlçatanlıq gözləyə bilərsiniz. Lakin insan əməyinə ehtiyac qalan sahələrdə məsrəf xəstəliyi daha da ağırlaşacaq. Zehni əməkdən fiziki işə keçənlər, məsələn, artıq əvvəlki kimi uşaq baxımı və restoranlara getmək imkanına sahib olmaya bilər. İnsanlar hətta torpaq və enerji üçün süni intellektlə rəqabət aparmalı ola bilərlər.
Maliyyə bazarlarında təlatüm
Bu dəyişikliklər maliyyə bazarlarına da ciddi təsir göstərəcək. Hansı şirkətlərin qalib, hansının məğlub olduğu aydınlaşdıqca, səhmlərin qiymətlərində böyük dəyişikliklər müşahidə olunacaq. Sİ texnologiyalarına və onlara dəstək verən infrastruktur şirkətlərinə olan sərmayə marağı sürətlə artacaq. Amma bununla yanaşı, insanlar – xüsusilə daha çox yığım edən varlılar – artıq gələcək üçün qənaət etməyə ehtiyac duymaya bilər, çünki gələcəkdə daha yüksək gəlir gözləniləcək.
Bu səbəbdən sərmayəni dayandırmaq üçün faiz dərəcələri daha yüksək olmalıdır – o qədər ki, iqtisadi artıma baxmayaraq, uzunmüddətli aktivlərin dəyəri azalsın. Bəzi iqtisadi modellərə görə, faiz dərəcələri iqtisadi artımla birə-bir artır. Bu isə 20–30%-lik borc yenidən maliyyələşdirməsi ehtimalını ortaya çıxara bilər. Hətta gəliri sürətlə artan borclular belə çətinliyə düşə bilər. Gəliri bu yüksəlişlə ayaqlaşmayanlar isə daha da çətin vəziyyətə düşəcəklər. Süni intellekt bumundan yararlana bilməyən ölkələr kapital axını ilə üzləşə bilər. Həmçinin, inflyasiya kəskin artdığı halda, mərkəzi bankların faiz artımında gecikməsi makroiqtisadi sabitliyi pozacaq.
İnsanlıq buna hazırdırmı?
Bu, həqiqətən başgicəlləndirici bir düşüncə ssenarisidir. Bəs insanlıq bunun öhdəsindən gələ biləcəkmi? Sənaye inqilabı dövründə iqtisadi artım olsa da, o vaxtlar geniş seçki hüququ yox idi. Maşınlara qarşı çıxan ludditlər səs hüququndan məhrum idilər. İndi isə sosial bərabərsizlik artdıqca, yenidən bölüşdürmə və sosial siyasət məsələləri gündəmə gələcək. Hökumətlər vergi sistemi, təhsil və vətəndaş hüquqları ilə bağlı mövcud yanaşmaları yenidən düşünmək məcburiyyətində qalacaq.
Bütün bu qeyri-müəyyənliyə baxmayaraq, süperzəkanın meydana çıxması heyrətamiz hadisədir. Anthropic şirkətinin rəhbəri Dario Amodei bu həftə The Economistə bildirib ki, süni intellekt əvvəllər sağalması mümkün olmayan xəstəliklərin müalicəsində insanlara yardım edə bilər. Əgər daha bir texnoloji sıçrayış baş verərsə, bu, insanlığın dəyişikliklərə açıq olmasının nəticəsi olacaq. Ola bilsin ki, bəşəriyyət öz zəka səviyyəsini aşacaq. Amma bu, yalnız müdrik qərarlar sayəsində mümkün olacaq.