Müəllif: Dr. Fariz Hüseynov , Şimali Dakota Dövlət Universitenin maliyyə müəllimi
Daimi bazarlar (continuous) və auksion (call auction). Əslində bizim dildə hərrac demək tam ifadə etmir bu ayrımı. Hər iki halda hərrac ola bilər. Birincidə əmrlər daimi gəlir və bir biri ilə əqd bağlayır, ikincidə isə bütün əmrlər bir yerə yığılır və bütün əmrlərin icra edildiyi ortaq bir qiymət seçilir. Hazırda demək olar ki, bütün ölkələrin maliyyə bazarlarında açılış və bəzən bağlanış prosesi call auction ilə edilirsə gün içində ticarət daimi bazar mexanizminə görə edilir.
Əmrləri investorlar brokerlərə və ya birbaşa maliyyə bazarlarına verir. Adətən hansı maliyyə alətinin, hansı miqdarda alım (bid) ya satımının (offer) əmr edildiyi göstərilir. Hər əmrdə qiymət, əmrin etibarlı sayılma müddəti vəs. göstərilmir. Buna görə də əmrlərin müxtəlif təsnifatı var.
Bazarda müəyyən dövr ərzində verilən əmrlər yığılır və təklif qiymətlərinə və əmrin verildiyi zamana, daha sonra isə miqdarına görə sıralanır. Ən yüksək alım qiymətinə sahib alım əmri alım növbəsində və ən aşağı satım qiymətinə sahib olan satım əmri bazarda satım sırasında birinci sırada yer alır. Ən yaxşı alım ilə ən yaxşı satım arasındakı fəqr spred (spread) adlanır. Bu çox vacib məfhumdur və gələcəkdə ayrıca müzakirə etmək lazımdır.
Həm alım, həm satım əmrləri likvidliyi tələb vəya təklif edə bilərlər. Məsələn, Tural bazara Azərsell şirkətinin 100 səhmini hərəsini 100 AZN-a satma əmrini göndərir. Deməli, Tural likvidliyi tələb edir. Əgər həmin anda likvidliyi təklif edənlər varsa, onun bu əmrini bazarda görən kimi alım əmri verəcək və səhmləri ondan alacaqlar. Adətən likvidliyi tələb edənlər əmrin dərhal icra edilməsini (immediacy) arzu edirlər. Əgər bazarda alım və satım üçün kifayət qədər sayda və həcmdə əmr varsa, bazar likvid hesab olunur. Çünki bu zaman icra olunan hər bir əmrin (icra olunduqdan sonra ona əqd demək olar) səhmin qiymətinə göstərdiyi təsir az olur. Əmrin icra olunduğu qiymətə əqd qiyməti demək olar (trade price).
İki əsas əmr var. Birincisi bazar əmri (market order). Məsələn, Tural deyir ki, Azercell şirkətinin 1000 səhmini almaq istəyir və qiymət göstərmir. Bu əmrlər bazarda ən əlverişli qiymətdə icra olunurlar. Adətən belə əmrləri verənlər o investorlardır ki, onlar əmrlərin dərhal icra olunmasını istəyirlər. Ancaq bunun üçün bazarda uyğun miqdarda dərinlik (depth, yəni bazara göndərilmiş əmrlərin həcmi) olmalıdır. Yəni ən azı bazara 1000 Azərsell səhmi çıxarılmış olmalıdır. Adətən bazardakı əmrlər növbəsinə baxaraq verilən əmrin necə icra olunacağını proqnoz etmək olar. Təbiidir ki, böyük əmrlər daha geç icra olunur. Bazar əmrini verməkdə əsas məqsəd dərhal icraat olduğu üçün, bu əmri verən investor müəyyən risk daşıyır. Tutaq ki, Tural əmri verəndə belə nəzərdə tutmuşdu ki, 1000 səhmin hər birini 100 AZN-a alacaq. Yəni ümumi olaraq 100 min AZN xərcləyəcək. Ancaq əmr verildikdən sonra icraata çatana qədər qiymət dəyişə bilər. Bu qiymət qeyri-müəyyənliyi böyük riskdir.
Bazar əmrini verən, adətən, spredi (alımla satım arasındakı fərqi) ödəyir. Deyək ki, bazarda ən yüksək alım təklifi 100 AZN, ən aşağı satım təklifi isə 110 AZN-dır. Tural 1000 Azercell səhmini alsa ən azı 110 AZN ödəyəcək, satsa ən çox 100 AZN alacaq. Çünki bazar əmrini verən səhmi bazarda ən aşağı qiymət tələb edəndən (satım qiyməti – ask) alır və ən yüksək qiymətə almağa razı olana (alım qiyməti bid) isə satır. Aradakı fərq isə investorun xərci olacaq. Deməli Tural əmrin təcili icra oluması üçün əlavə xərc çəkir (bu bir əqd başına spredin yarısıdır, çünki alıb satarkən iki əqd etmiş olur).
Digər tərəfdən, bazar əmrləri bazarın təsirinə ya da qiymət təsirinə (market impact ya price impact) məruz qalır. Bu təsir bazardakı likvidliyə bağlıdır. məsələn yenə bizim Tural 1000 Azercell səhmini almaq əmri verir. Bazarda tutaq ki, 3 nəfər Azercell səhmi satır. Onlardan biri 200 səhmi satışa çıxarıb 100 AZN-dan. Digəri 500 səhmi 110 AZN-dan, bir digəri isə 300 səhmi 120 AZN-dan satmağa razıdır. Turalın verdiyi əmr dolana qədər onun ödədiyi qiymət artır və 100 ilə 120 arasında (orta çəkili qiymət) olur. Bazarda ən yaxşı satım təklifi 100 AZN olsa da Turalın almaq istədiyi miqdar çox olduğu üçün daha çox qiymət ödəməli oldu. İnstitusional investorlar bu qiymət təsirini azaltmaq üçün adətən əmrlərinin kiçik həcmli əmrlərə bölərək gün ərzində icra edilməsinə razı olurlar.
Dediyimiz kimi, bazar əmrinin üstünlüyü onun mütləq icrasıdır. Xüsusi informasiyası olan məlumatlı treyder (informed trader) başqalarının bu informasiyanı əldə etmə təhlükəsi daşıdığından bazarda daha aqressiv olacaq. Çünki qısa müddətdə gəlir əldə etməlidir. Ancaq aqressivlik onun bu niyyətini, daha doğrusu məlumatlı treyder olduğunu ifşa edə bilər. Bu iki əks təsirin hansının güclü olub olmamasından asılı olaraq məlumatlı treyder öz aqressivliyini (əmrin növü və həcmi) müəyyən edir.
Bu silsilədən növbəti yazı digər əmr forması olan limit əmri (limit order) barədə olacaq.
