Türkiyə hökuməti seçim qarşısında idi – ya faiz artırmalı idi, ya da Çin modeli hekayəsi danışıb lirənin əriməsinə dözməli idi. Məlum səbəbə görə birbaşa artırmadılar, fikirləşib 1970-ci illərdən “sitat” gətirdilər. O vaxtı da devalvasiyadan bir il sonra valyutaya bağlı depozit proqramı açmışdılar. İndi də ona bənzər addım atdılar. O vaxtı 3-4 il sonra stagflyasiya olmuşdu, indi də elə olacaq yəqin. Səbəbi odur ki, bir tərəfdən faiz artır, o biri tərəfdən inflyasiya təhlükəsi qalır.
Detalları tam deyil hələ, amma bu dolaylı faiz artımıdır.
Bu həm də maliyyə dilində sintetik opsiyon (option) satmaqdır. Yəni lirədə qal, ya lirəyə keç, amma itirsən fərqi ödəyəcəyik. Düzdür belə olanda əslindəlirədən dollara keçmək sərf eləmir, çünki yekunda itirirsən, dollar zəifləyəndə qazanmadığın üçün. Amma psixolojik olaraq hamı keçir. Həm də əsas məqsəd yastıq altındakı pulların bank sisteminəlirəolaraq gəlməsidir. Əslində opsiyon alan elə volatillik sevər.
Bəs faizi-fərqi kim ödəyəcək? Xəzinə. Necə?
Ya pul çapı ilə, ya əlavə vergilərlə, ya da borc alaraq. Amma təkcə depozitlərə şamil olunduğundan dövlətə borc vermək və eləcə də birjaya lirədə yatırım etmək marağı zəifləyir. İqtisadiyyata daraldıcı təsiri olur. Faiz artımı da belə olacaqdı.
Amma burada əks təsir var ki, büdcəyə yük düşəcək, lirə təklifi artacaq. Deməli inflyasiya da artacaq. Düzdür Türkiyədə inflyasiyaya əsas təsirlirənin zəifləməsidir, sonra büdcə kəsiri. Amma məzənnənin təsiri aradan qalxandan sonra büdcə kəsirinin təsiri güclənəcək. Staqflyasiya ona görə olur – iqtisadi daralma və inflyasiya.
Müəllif
Fariz Hüseynli
Şimali Dakota Universitetinin maliyyə üzrə dosenti
