İsveçrəli psixiatr Elizabet Kübler-Ross bir vaxtlar kədərin beş mərhələsini müəyyən etmişdi. Amma müasir dövrdə insanlarda bu mərhələlərə belə vaxt qalmayıb. İndi birincidən — inkar mərhələsindən (“Süni intellekt balonu yoxdur”) — birbaşa beşinciyə, yəni qəbul mərhələsinə (“Bəli, süni intellekt balonudur, amma bu, əladır”) keçmişik.
“Balonlar yaxşıdır” nəzəriyyəsi uzun müddətdir həm elmi, həm də populyar ədəbiyyatda müzakirə olunur. Amma bu fikir öz çəkisini dünyanın ən varlı insanlarından biri — Ceff Bezos — “pis” maliyyə balonlarını “ola bilsin ki, faydalı” sənaye balonlarından ayırmağa çalışdığı dövrdən dəyişməyə başlayıb. Axı o, Amazon-u — XXI əsrin ən uğurlu bizneslərindən birini — bir vaxtlar gülüş hədəfinə çevrilmiş dot-kom balonunun qızğın çağında qurmuşdu.
İnvestisiya “qızğınlığı”nın cəmiyyət üçün faydalı ola biləcəyini izah edən inandırıcı iqtisadi arqument var: bu cür kütləvi həyəcan olmasa, heç kim risk etməzdi. Hər kəs qorxur ki, yaxşı ideyaları dərhal başqaları tərəfindən kopyalanacaq. Beləcə, innovatorlar riskə gedir, amma nəticədə əsas qazanc çox vaxt onların deyil, istifadəçilərin olur.
Bu fenomen “kimyagər (alximik) səhvi” adlanır: əgər kimsə qurğuşundan qızıl düzəltməyin yolunu tapsa, çox keçməz ki, başqaları da bunu öyrənər və nəticədə qızılın dəyəri sıfıra enər.
Nobel laureatı, iqtisadçı Uilyam Nordhaus bu prosesi rəqəmlərlə ölçməyə çalışıb. O, 1948–2001-ci illərdə ABŞ-da yeni ideyalardan yaranan ümumi dəyərin yalnız 3,7 faizinin həmin ideyanı yaradan şirkətlərə, 96,3 faizinin isə cəmiyyətə — əsasən istehlakçılara — çatdığını müəyyən edib. Yəni sosial fayda şirkət mənfəətindən 26 dəfə çoxdur. Əgər süni intellekt sahəsində də eyni nisbət qorunarsa, bu, insanlıq üçün nəhəng qazanc, amma investorlar üçün maliyyə fəlakəti ola bilər.
Ən çox verilən analoji nümunə “dəmir yolu balonu”dur. XIX əsrin ortalarında Britaniyada investorlar dəmir yollarına həddindən artıq maraq göstərdi: səhmlər fantastik qiymətlərə qalxdı, bir çoxları bütün sərvətini itirdi, amma nəticədə — dəmir yolları tikildi. Viktorian tarixçi Con Frensis yazırdı: “Dəmir yolu layihələrinin tərəfdarları deyil, onlara qarşı çıxanlar əsl axmaqlardır.”
Bu yanaşma tarixi bir qədər yumşaldır, amma hamı bu fikirlə razı deyil. “Maliyyə balonlarının yüksəlişi və enişi” kitabının müəllifləri Uilyam Kvinn və Con D. Törner, həmçinin bu dövrü araşdırmış riyaziyyatçı Endryu Odlızko daha tənqidi baxış təqdim edir. Kvinn deyir: “Dəmir yollarının planlaşdırılmamış, balon yolu ilə maliyyələşdirilməsi nəticəsində Britaniya çox səmərəsiz və pərakəndə dəmir yolu şəbəkəsinə sahib oldu. Onun problemləri bu gün də qalır.”
Balonun mahiyyəti budur: ya aktivlərin qiyməti onların real dəyərindən qopur, ya da kütlə psixologiyası ilə idarə olunan investisiyalar formalaşır — insanlar “möhtəşəm fürsəti qaçırmaq” qorxusu ilə davranır. Belə şəraitdə verilən qərarların cəmiyyət üçün nə dərəcədə faydalı ola biləcəyini düşünmək gərəkdir.
O dövrdə Edinburgh Review jurnalı yazırdı: “İki şəhər arasında elə bir marşrut tapmaq çətindir ki, orada artıq bir neçə dəmir yolu şirkəti fəaliyyət göstərməsin. Bəzən eyni istiqamətdə üç-dörd rəqib xətt bir anda çəkilirdi.” Və bu, 1840-cı illər deyil, hələ 1830-cu illərdə yazılmışdı — o zaman bəzi “yenilikçilər” hətta yelkənlə hərəkət edən qatarlar və raketlərlə işləyən lokomotivlər haqqında layihələr təqdim edirdilər.
1840 və 1860-cı illərdə yeni “dəmir yolu maniyaları” başladı — hər ikisi investorlar üçün böyük itkilərlə nəticələndi. Odlızko qeyd edir: “Hələ də mübahisə olunur ki, cəmiyyətin qazancı həmin dövrlərdəki şəxsi itkiləri kompensasiya edibmi.” Ən aydın nəticə isə budur: tarixdə “balonlar” təkrarlanır, çünki insanlarda ümid və tamah heç vaxt ölmür.
O dövrdə “dəmir yolu kralı” kimi tanınan Corc Hadson o dövrün bariz nümunəsi idi. O, Yorshirli kəndli ailəsindən çıxmış, şübhəli şəkildə miras əldə etmiş, sonra isə dörd ən iri dəmir yolu şirkətini birləşdirən nəhəng holdinq qurmuşdu. Həm Yors şəhərinin meri, həm də parlament üzvü idi — yəni bizneslə siyasət bir-birinə qarışmışdı. Hadson öz investorlarını aldadaraq yeni sərmayələr hesabına əvvəlkilərə dividend ödəyir, şirkətlərinə öz səhmlərini şişirdilmiş qiymətlə satırdı — klassik maliyyə piramidası. Yalnız parlament üzvlərinin borca görə həbsi qadağan edən qanun onu tam fəlakətdən xilas etdi.
Buna baxmayaraq, Kvinn ümidli qalır: “Əgər banklar balona qoşulmazsa, onun partlaması məhdud təsir göstərə bilər.” 1840-cı illərdə belə olmuşdu — bəlkə indi də elə olacaq. Odlızko isə əlavə edir: “1830-cu illərin maniyası sonda səbirli investorlar üçün uğurlu oldu, amma sonrakı onilliklərdə bu təkrar olunmadı.” Onun fikrincə, süni intellektlə dəmir yolları arasında bir mühüm fərq var: “O zaman insanlar dəmir yolunun necə işlədiyini anlayırdılar. Bu gün isə biz reallıqla əlaqəmizi itiririk.”
