VPN (ing. Virtual private network – virtual özəl şəbəkə) – bir neçə kömpüter arasında təşkil edilmiş etibarlı bağlantıya qoşulmağa imkan verən texnologiyadır. Digər şeylər arasında, məhdudiyyətlərdən qaçmaq üçün istifadə olunur, eyni zamanda şəbəkənin məxfiliyinin qorunmasında kömək edir.

“Virtual” sözü o deməkdir ki, şəbəkədəki kompüterlər bir-biri ilə fiziki deyil, “virtual” naqillərlə birləşir. Yəni bağlantının işinə kompüterlərin olduğu yer, istifadə olunan kanal və serverlər təsir etmir.

“Özəl” sözü isə məhdud sayda insanın bu şəbəkədən istifadə edə bilməsi deməkdir. Bu həm də şəbəkənin təcrid olunduğunu və administrator tərəfindən idarə edildiyini ifadə edir.

Bu necə işləyir?

Hər hansı bir şəbəkədə işləmək üçün kompüterlərə IP-ünvanları (IP – Internet Protocol ) verilir. Provayder vasitəsilə internetə qoşulan zaman istifadəçinin kompüter və ya routeri IP-ünvana sahiblənir. Qanunvericiliyə əsasən, provayderlər istifadəçinin nə vaxt bu və ya digər IP-ünvanından istifadə etdiyi və hansı serverlərə qoşulduğu barədə məlumatları məxfi saxlamağa (və istək əsasında verməyə) borcludur.

Qeyd edək ki, bir çox provayder bu məlumatları müxtəlif şirkətlərə və marketinq agentliklərinə satır, bəziləri isə hətta ötürülən məlumatlara (trafik) müdaxilə edir və ona dəyişikliklər edir (reklam yerləşdirmək üçün).

Bu halda internetə VPN vasitəsilə daxil olsanız, provayderin görə biləcəyi tək şey “giriş nöqtəsi” olan serverlər olacaq. Bütün digər məlumatlar şəbəkə daxilində qalacaq və şifrləmə açarları olmadan nə provayder, nə də dövlət üçün əlçatan olacaq. Unutmayın ki, VPN-in sahibi haqqında eyni şeyi söyləmək olmaz (istifadəçi başqasının VPN-ninə giriş əldə edibsə və şəxsi hesabını açmayıbsa).

Təcrübə

2018-ci ili və Rusiyada “Telegram” sosial şəbəkəsinin bloklanmasını xatırlayaq. Bu o demək idi ki, Rusiya IP-ünvanından istifadə edərək messencerin serverlərinə qoşulmaq olmazdı. Şəbəkəyə daxil olmaq üçün ya proksi-server, ya da VPN-dən istifadə etmək lazım idi. Yəni istifadəçinin məlumatları əvvəlcə VPN-dən keçirdi, sonra isə “Telegram”a göndərilirdi. Bu cür “zəiflikdən” istifadə edən insanlar “Roskomnadzor”un qoyduğu məhdudiyyətləri aşırdılar.

“Telegram” – VPN vasitəsilə qoşula bildiyiniz yeganə xidmət deyil. Məsələn, Çin vətəndaşları da qobal internetə daxil olmaq üçün VPN-dən istifadə edirlər və bununla da ÇXR-in tətbiq etdiyi “Qızıl qalxan” sistemini (internet məzmununu süzür) aldatmış olurlar.

Nüanslar

Yuxarıda təsvir olunan VPN-dən istifadə modeli bir neçə əsas funksiyanı yerinə yetirir:

1) dövlət və ya provayder tərəfindən qoyulan məhdudiyyətləri aşmaq;

2) məxfiliyin qorunması, çünki VPN-ə qoşulmuş istifadəçinin şəbəkədə tam olaraq nə etdiyini izləmək çox çətindir;

3) geolokasiyanın şifrlənməsi. İstifadəçilərin VPN-ə qoşulmasına xidmət edən serverlər dünyanın istənilən yerində yerləşə bilər. Buna görə, əlaqənin qurulduğu serverlər və saytlar, istifadəçinin IP-ünvanı haqqında məlumatları təhlil edərkən, istifadəçinin sayta fiziki olaraq yerləşə biləcəyi Rusiyadan deyil, məsələn, Butandan daxil olduğu barədə məlumat alacaq.

4) məlumatların təhlükəsiz ötürülməsi. Əksər hallarda VPN-ə qoşulanda bütün məlumatlar etibarlı kanallar vasitəsilə ötürülür, bu da vacib məlumatların sızma riskini azaldır.

Tənqid

Pulsuz VPN xidmətləri tez-tez məlumatları satır. Məsələn, 2020-ci ilin iyul ayında 20 milyon, 2021-ci ilin mart ayında isə daha 21 milyon istifadəçinin məlumatları satışa çıxarılmışdı.

Mütəxəssislərin fikrincə, əgər insan pulsuz onlayn xidmətdən istifadə edirsə, çox güman ki, məlumatlarının satıldığını başa düşür. Heç kim pulsuz şəkildə olduqca mürəkkəи və bahalı server infrastrukturu yaratmayacaq.